Biografie

Beschouwing

Tepes familierelaties zijn complex. Zijn beide ouders overleden in het jaar dat hij werd geboren. De jonge Richard groeide daarom op bij zijn grootvader Fredericus Antonius Tepe, handelaar in textiel te Amsterdam. Deze was op dat moment (voor de tweede maal) getrouwd met een zuster van zijn eerste vrouw geheten Sterneberg. Richard woonde bij hen in aan de Keizersgracht in Amsterdam met de kinderen uit het tweede huwelijk. De familie was van Duitse komaf. De Sternebergs waren bankiers en eigenaren van textielbedrijven die handelscontacten onderhielden met Amsterdam. Overgrootvader Franz Joseph Sterneberg was jager en ornitholoog.

De belangstelling van zijn familieleden strekte zich ook uit tot andere terreinen. Richards oom, Alfred Tepe, was een bekend architect, die onder andere aan de Dom van Keulen werkte. Hij was ook in de kerkenbouw in Nederland actief en ontwierp onder andere de Krijtbergkerk in Amsterdam. Hoewel de familie al langer in Nederland woonde, werd intensief contact onderhouden met familie en vrienden in Duitsland en groeide Richard tweetalig op. De familie was van rooms-katholieke komaf: Richard volgde onderwijs aan het Jezuïetencollege Katwijk de Breul. Het Ornithologisch biografisch woordenboek van Karel H. Voous omschrijft Richard Tepe als “telg van een oude koopmansfamilie (de winkel van Sinkel!)” die door de vroege dood van zijn ouders zijn leven lang financieel onafhankelijk was. Hij zou ook eigenaar van een grote pachtboerderij in Maarssen zijn geweest.

In 1904 vertrok Tepe naar Bloemendaal. Het is niet helemaal duidelijk hoe en wanneer Richard Tepe belangstelling voor fotografie ontwikkelde. Maar in de periode rond 1900, waarin hij op dit terrein actief werd, was de amateurfotografie populair geworden. Met makkelijk te bedienen handcamera’s werd het dagelijkse leven in momentopnamen vastgelegd, met name door de midden- en bovenklasse. De camera was er bij familiegebeurtenissen steeds vaker bij. Het ligt voor de hand dat dit ook bij de familie Tepe het geval was en dan is de ene hobby (fotografie) snel gecombineerd met de andere (ornithologie en pluimvee). Tepe was boer en lid van een pluimveevereniging. Hij won in 1892 en 1896 op de landelijke pluimvee- en zogeheten ‘kleindieren’-tentoonstellingen, die jaarlijks in de Jaarbeurs te Utrecht werden gehouden, verschillende malen prijzen met hanen en kippen. Op deze beurzen zullen sommige trotse eigenaren hun prijsdieren vermoedelijk al hebben gefotografeerd. Fotografie had ook onbetwist zijn nut voor de ornithologen. Levensechte afbeeldingen van de verschillende vogelsoorten moeten in al hun gedetailleerdheid voor echte vogelaars een gewild object zijn geweest. Zij hielpen bij het classificeren en determineren van de waargenomen soorten. Kort na 1900 ontwikkelden Tepe en Paul Steenhuizen zich in Nederland als eersten tot specialisten op het terrein van de vogelfotografie. Tepe werd van amateur- tot vakfotograaf, met alle professionele apparatuur en technische kennis van dien. Voor Tepe was de fotografie misschien wel de belangrijkste van de twee liefhebberijen, getuige de sprekende titel van zijn eerste boek De jacht met de camera. Het najagen van vogels om er goede opnamen van te maken was voor hem het eerste doel. De vele artikelen van zijn hand in binnen- en buitenlandse tijdschriften laten zien hoe hij daarbij te werk ging.

Het is curieus dat Tepe in de biografie over Jac. P. Thijsse die enkele jaren geleden verscheen niet eens wordt genoemd, want feitelijk was Tepe Thijsses compagnon en evenknie. Zoals Thijsse de belangstelling voor de natuur in Nederland in woord populariseerde en propageerde, deed Tepe dat met behulp van fotografie. Al in 1898 begon Tepe tijdens zijn omzwervingen met Thijsse foto’s te maken van het Naardermeergebied. Hun beider doelstelling was het Nederlandse publiek erop te wijzen dat behoud van dergelijke gebieden noodzakelijk was. Ze stonden daarmee aan het begin van de oprichting van een Vereniging tot behoud van Natuurmonumenten in Nederland en hadden een actieve rol daarin.

Tepes vroegst bewaarde afdruk, een foto van een nest, dateert van 1902. Zeker vier jaar daarvoor was hij al als fotograaf actief, maar uit de eerste periode tussen 1898 en 1902 zijn tot op heden geen afdrukken of negatieven teruggevonden. Uit een bespreking door Thijsse in Lux {1902) vernemen we dat Tepe drieëndertig foto’s van vogels, eieren en nesten naar een door het Algemeen Handelsblad uitgeschreven prijsvraag/ tentoonstelling instuurde: “Behalve door vergrootingen heeft de heer Tepe zijn inzending nog uitgebreid door afdrukken te geven op verschillende soorten van papier en wel op Celloidin-Hallohmat en Van Bosch-papier. Het is zeer interessant, hoe bij verschillende onderwerpen weer verschillende kleuren het best passen.” Na Steenhuizen (vijftig stuks) was Tepe de belangrijkste deelnemer. De foto’s die hij exposeerde, dateerden alle van mei 1902. Ze werden gemaakt op Texel, bij het Naardermeer en in Sint Maartensdijk. Tussen 1902 en 1910 had Tepe dus een productieve beginperiode. Hij werkte vanuit zijn Bloemendaalse woonhuis Villa Mayflower, gelegen vlak tegen de duinen in een zeer vogelrijke omgeving.

Fotograferen moet voor Tepe een soort classificeren zijn geweest: zoals een klassiek ornitholoog zijn aantekeningen maakte, zo vergaarde hij afbeeldingen van vogels. Thijsse verwoordde het in dezelfde bespreking van 1902 in Lux aldus: “van hoeveel nut kan de fotografie hier zijn (…) het aanleggen van een verzameling van fotografieën van vogels, hun nesten, eieren en jongen is veel practischer en goedkooper dan het bijeenbrengen van nesten, eierschalen en meer of minder goed opgezette vogels, terwijl daarbij geen enkel vogelleven opgeofferd behoeft te worden.” Het was feitelijk ‘vogelen’ met afbeeldingen. Tepe voorzag iedere foto achterop van nauwkeurige annotaties, zowel in het Duits als in het Nederlands: de Grauwe Klauwier D ; Roodborst D etc. In 1906 al werden vijftig van zijn foto’s gepubliceerd in Jac. P. Thijsses Het intieme leven der vogels. Dit boek was een populair-wetenschappelijk werk dat vele anekdotes bevatte. Het werd tot in jaren zestig herdrukt. Thijsse had kort daarvoor in 1906 ook de kopij voor het eerste Verkade-album geleverd en van 1904 dateerde van zijn hand het lang herdrukte Het Vogeljaar met gekleurde tekeningen. De foto’s van Tepe maakten verschil, oordeelde Eli Heimans in De Amsterdammer, want de foto’s ontlokten Thijsse interessante bespiegelingen, “vooral wanneer hij zelf mee uit is geweest om te kieken, hij zelf ‘t nest of den vogel heeft aangewezen (…) zonder dezen vogelfotograaf, had de vogelliterator dit boek niet geschreven.” Thijsse zelf benadrukte in de inleiding op het boek het belang van de vogelbescherming: dat kon alleen worden opgelost bij een compleet inzicht in het leven van vogels. Kort daarop, in 1909, deed Thijsse opnieuw een beroep op Tepe, nu voor het boek Omgang met planten. In het verslag van de vergadering van de Amateur-Fotografen-Vereeniging van 6 april 1910 – in dezelfde ruimte waar Tepe op dat moment een éénmanstentoonstelling hield – werd aardig beschreven hoe de foto’s van Tepe in hun tijd werden gezien: namelijk als een “leerrijke verzameling”. Tepe gaf tijdens de vergadering een toelichting “en voert ons langs duin en bosch, weide en plas (…) Tal van nieuwe opnamen hebben de collectie verrijkt, blijk gevende dat de Heer Tepe niet stilzit (…) Op aangename en onderhoudende wijze vertelt spreker van het leven der vogels en hoe hij ze opneemt. Na een kleine pauze vervolgt spreker met prachtige opnamen van bloemen en planten, waarbij weder op duidelijke wijze de levenswijze wordt medegedeeld.” Voor het eerst kwam nadrukkelijk ook de artistieke kwaliteit van het werk ter sprake, namelijk dat “de Heer Tepe naast de natuur-opname ook de goede foto niet vergeet en niet alleen tevreden is met het beeld van den vogel zelve, maar tevens tracht eene opname te maken, die aan artistieke eischen voldoet.”

In Nederland kan Tepe dankzij het grote publieke bereik misschien wel een van de grondleggers van de vogelfotografie worden genoemd. In het buitenland was hij meer bekend om zijn plantenfotografie en natuuropnamen. Lux haalde in 1910 instemmend een Duits tijdschrift aan dat stelde: “Tepe darf der beste naturgeschichtliche Photograph des Continents genannt werden.” Zo stelde hij op de Internationale Tentoonstelling van Foto-Kunst in het Stedelijk Museum in Amsterdam van 1908 alleen plantstudies en landschappen ten toon. In 1909 in Dresden exposeerde hij achtenvijftig plantstudies in de vorm van lantaarnplaatjes. In 1910 op de Exposition universelle et internationale de Bruxelles waren opnieuw foto’s van bloemen en planten, naast andere van vogels te zien. Zijn inzendingen naar tentoonstellingen wijzen er dus op dat fotografie voor hem meer was dan alleen ‘vogelen’. Bij de Amsterdamse Amateur- Fotografen-Vereeniging kreeg hij in 1910 een eigen tentoonstelling; daar liet hij voor het eerst ook wintergezichten zien. Uit zijn foto’s sprak echter nauwelijks de pretentie of gekunsteldheid die we uit deze periode van picturalisten kennen. Tepes foto’s, of het nu landschappen, planten of nesten waren, hadden een bijna zakelijke inslag: het beeld was helder en precies, en nergens berekenend of suggestief.

Uit Tepes artikelen en boek valt het een en ander op te maken over zijn werkwijze. Een enkele keer werkte hij zoals gezegd thuis en fotografeerde hij de vogels bijvoorbeeld op het hek van zijn balkon. Verder werkte hij voornamelijk op locatie op de typische vogelaarplekken, van de Muy op Texel tot in de duinrijke omgeving van zijn huis in Bloemendaal. De vogelfotografie moet intensief en omslachtig zijn geweest. Eerste benodigdheden waren, zo schreef Tepe in Focus in 1919, geduld en uithoudingsvermogen. Verder moest de vogelfotograaf vele “ongerieflijkheden” en teleurstellingen weten te doorstaan. De kosten waren bovendien hoog en zonder grondige (voor) kennis van de natuur hoefde je er niet aan te beginnen. Daar stond veel tegenover. Zoals Jac. P. Thijsse in de inleiding van Het intieme leven constateerde, was het een “verfijnde” jacht: de verrekijker en camera zijn het wapen, foto’s en negatieven de prooi.

Dat moet overigens een meer statische fotografie hebben gegeven dan de vergelijking met het jagen suggereert, want Tepes camera was nauwelijks wendbaar. Deze werd altijd op driepoot, in de buurt van het dier of nest, onder een soort tent bedekt of gecamoufleerd opgesteld. Hij liet de camera een nacht staan, zodat de dieren eraan konden wennen. Soms zette hij zelfs een paar dagen een fakecamera neer. Dan ging hij op afstand met verrekijker kijken wat er gebeurde en wachtte af. Hij gebruikte bij het maken van de opname vervolgens een afstandsbediening: een kabeltje of touw. Om bij vogels in een boom te kunnen komen, maakte hij een verlengde driepoot. Hij werkte ook met assistenten, waarbij een man in de tent achterbleef en de ander wegliep: vogels kunnen niet tellen en veronderstellen in dat geval dat de man al vertrokken is. Bij het fotograferen gebruikte hij altijd een snelle, lichtsterke lens, liefst een camera met geruisloze sluiter. Toeval speelde altijd een rol. Het was fotograferen op gevoel en ervaring, vaak zonder veel gelegenheid om de zoeker te gebruiken. Tepe maakte op deze manier ongeveer drie foto’s per dag. Thuis werd duidelijk of de foto’s geslaagd waren.

In een recent artikel over historische vogel- en nestfotografen gaat ornitholoog Ruud Vlek uitgebreid in op de achtergronden van deze liefhebberij en op de meer omstreden kanten van de jacht met de camera. Ook Richard Tepe komt daarin aan de orde. Hij schuwde, zo blijkt, de ‘ruwe’ methoden niet en liet soms een van zijn assistenten een nest uit de boom halen om het te kunnen fotograferen. De productie was altijd gebonden aan het vogelseizoen, van lente tot herfst. In de andere jaargetijden wijdde Tepe zich aan zijn eerdergenoemde plantstudies, landschappen en wintergezichten.

Tepe was een technisch goed onderlegde fotograaf. Hij werkte met platencamera’s op statief, op glasnegatieven van 9×12, 13x 8 cm en van 18×24 cm. Tot 1907 werkte hij zonder telelens, daarna bezat hij er wel een. We weten echter niet met welke merken camera’s en lenzen hij werkte. De afdrukken hebben een fraaie kwaliteit en er zijn verschillende varianten van een en dezelfde foto op mat, glanzend en halfglanzend papier. Bij een bepaalde serie komen we overigens verschillende negatiefformaten tegen, waaruit blijkt dat hij bij één serie met twee camera’s werkte, zoals bij de foto van de vogel op het balkonhek van Villa Mayflower, die hij op 9×12 cm fotografeerde, maar ook op 13×18 cm. De afdrukken hebben vaak afwijkende maten, waaruit blijkt dat hij ze aansneed en uitsneden koos die hem goed bevielen. De keuze hoe de afdruk eruit moest zien, was een bewuste en Tepe moet zeker ook lange tijd in de donkere kamer doorgebracht hebben. Er zijn verschillende papiersoorten te onderscheiden, zoals het mat-albuminepapier waarmee de Duitse firma Trapp & Münchs in de jaren tien en twintig adverteerde. Tepes foto’s zijn alle contactafdrukken, er resteert onder de honderden afdrukken uit zijn nalatenschap slechts één vergroting.

Aan het begin van de twintigste eeuw waren er in Nederland meer natuurfotografen actief. Paul Louis Steenhuizen en Adolphe Burdet werkten in dezelfde periode en waren van dezelfde generatie als Tepe. Zij hadden allemaal dezelfde liefhebberij en waren lid van dezelfde verenigingen. Tepe was ook goed thuis op het terrein van de buitenlandse vogelfotografie. Hij publiceerde in de Deutscher Camera Almanach en uit de inleiding van zijn boekje De jacht met de camera blijkt dat hij buitenlandse boeken met vogelfoto’s van Cherry en Richard Kearton en de fotografie van H. Meerwarth kende. Tepes eigen boek was een navolging van Georg E.F. Schulz’ Natur-Urkunden dat in Berlijn in 1908 was uitgekomen. Deze zakelijk registrerende fotografen met hun gerichte belangstelling voor het vogelen en de natuur hadden maar weinig raakvlakken met het circuit van de kunstfotografie. Tepes systematiek en zakelijke fotografie doen ook denken aan het album van de Britse fotograaf/ kweker Charles Jones. Deze legde in de jaren tien van de twintigste eeuw systematisch en even zakelijk als Tepe zijn nieuw gekweekte gewassen vast: peren, appels, prei, koolrabi en allerlei andere. Het is evenwel uitgesloten dat Tepe Jones’ album ooit zag, maar de zakelijke benadering is dezelfde. In 2005 werd op de tentoonstelling Nützlich, süss und museal, die het Folkwang Museum in Essen aan dierenfotografie wijdde, Tepes werk voor het eerst weer getoond en wel naast voorbeelden van 170 jaar fotografie uit binnen- en buitenland.

De foto’s van vogels en de nesten vormen het grootste deel van Tepes nalatenschap, maar zoals gezegd was dit type fotografie seizoensgebonden. Het vinden en het fotograferen van nesten was een aparte categorie en vereiste specifieke deskundigheid. Tepe wijdde zich ook aan studies van bloemen en planten, soms buiten in de natuur, maar plant- en bloemstillevens maakte hij binnen. In 1915 publiceerde hij in Camera een uitgebreide verhandeling over hoe bloemen te fotograferen. In de nalatenschap bevinden zich ook enkele bijzondere stillevens van rijtjes appels en peren. Op Het Loo maakte hij foto’s in de kassen, maar ook opnamen van landschappen in de bossen rondom. In Bunschoten fotografeerde hij op erven, legde fraaie scènes van kinderen met dieren vast en een enkel genrebeeld van een Bunschoter vrouw bij wieg. Op Texel portretteerde hij de jachtopziener en in Apeldoorn de boswachter met zijn gezin. Het landschap komt vaak terug, van het Naardermeer tot het wintergezicht op het landgoed Voorst in Gelderland, waar hij ook boomstudies maakte. Ook in deze opnamen komt hij dicht in de buurt van het classificeren dat de bioloog eigen is. Dat classificeren gaf ook een intieme kijk in de natuur: van heel dichtbij, zeer specifiek, en tot in de kleinste details. Er is een duidelijk onderscheid tussen de vogelfotografie, de ‘levende’ materie, en de andere categorieën. Ook is er een tegenstelling tussen de geconstrueerde foto’s en het werk naar de natuur. De konijnen, cavia’s en andere dieren die hij op een tafel portretteerde zijn curieus: bijna precieze tekeningen, waarin de vacht voelbaar is. Het ging de fotograaf Tepe er blijkbaar om de stofuitdrukking vast te leggen.

Richard Tepe heeft zijn hele leven in woord en in beeld gepubliceerd. Een willekeurige jaargang van het tijdschrift Buiten bevat uitgebreide artikelen van zijn hand met foto’s van uiteenlopende zaken als seringen, abrikozen, wespen, mezen en wilde konijnen. De foto’s die hij in dit fraai geïllustreerde blad publiceerde, gaan bijna altijd vergezeld van een naamsvermelding, zoals dat bij alles wat hij publiceerde het geval was. Tepe schreef en fotografeerde vanaf het eerste nummer van 1907 voor Buiten en hij hield dat vol tot zijn zeventigste. Hij was overigens niet de enige: in het blad zijn vergelijkbare bijdragen te vinden van Eli Heimans, Burdet, Steenhuizen en anderen. Ook de tijdschriften De Levende Natuur, De Prins en Opgang bevatten vele van zijn foto’s. Tepes foto’s zijn ook gebruikt in publicaties van andere vogelkenners en natuurliefhebbers, zoals die van Rinke Tolman en in Met kijker, camera en loupe van Jan Vriends. De foto’s van vogels van Tepe zijn het meest gepubliceerd. Deze foto’s hadden een lang leven en werden soms tien, twintig of dertig jaar na opname elders opnieuw gebruikt. Een leven van ruwweg veertig jaar fotograferen heeft een kolossaal beeldbestand opgeleverd. Maar of Tepe hiermee ook in zijn levensonderhoud voorzag, is de vraag. Die kwestie blijft in nevelen gehuld. Hoewel hij dankzij zijn erfenis financieel onafhankelijk zou zijn geweest, zoals zijn biograaf in In de ban van vogels noteerde, was hij niet rijk. Uit lidmaatschapsbijdragen naar rato van de diverse fotografenverenigingen blijkt Tepes relatieve armoede. Hij verdiende vermoedelijk ook als fotograaf voor bladen als Buiten en De Levende Natuur niets en kreeg slechts een kleine vergoeding voor materiaalkosten. Hij zal een bescheiden leven hebben geleid, vermoedelijk voorzag hij ook nog in zijn levensonderhoud door te blijven boeren. Fotografie was niet alleen zijn enige dure hobby, maar ook een levensvervulling.

Het werk van natuurfotografen als Tepe vormt in de geschiedenis van de fotografie een vergeten maar interessante ‘niche’. Deze vorm van fotografie loopt parallel met de belangstelling in Nederland voor het behoud van natuurmonumenten en de vogelbescherming. Het moet allemaal zijn begonnen bij belangstelling voor ornithologie en het zogeheten vogelen. Geleidelijk aan werd echter de fotografie het belangrijkst. Daarbij ging het enerzijds om de bezigheid van het fotograferen zelf. Die werd in de artikelen vaak vergeleken met de jacht, en de foto met de jachttrofee. De foto’s waren analoog aan de titel van Schulz’ boekje Natur-Urkunden, ‘bewijzen’ uit de natuur zelf. Anderzijds was Tepe een meester in de donkere kamer. Zijn afdrukken hebben een helderheid en precisie die door de fotografie pas later lijken te zijn ontdekt. Richard Tepe leefde het leven van een kluizenaar, schreef Brouwer in het overzicht van Nederlands vroegste ornithologen. Hij leverde ruim veertig jaar fotografie van tijdloze kwaliteit, schreef Kuhlmann in haar recente fotohistorische beschouwing over Tepe als fotograaf. Het tijdloze van het onderwerp verklaart misschien ook dat Tepe al vroeg zijn stijl had gevonden en niet veel noodzaak zag die te veranderen. Dat levert bij deze kleine meester wars van alle stromingen of kunst een wonderlijke, zakelijke fotografische benadering op die het midden houdt tussen traditie en moderniteit. De mus op de muur doet denken aan Carel Fabritius’ Puttertje en Tepes rijtje peren was door geen fotograaf eerder zo waargenomen. De fotoseries lijken vrij te zweven en nergens in te passen. Zijn foto’s zijn in extreme mate realistisch en vergelijkbaar met de benadering van tijdgenoot en kweker Charles Jones. Hun geconcentreerde aandacht voor de materie vinden we weer terug bij hedendaagse fotografen, zoals Roni Horn, die vandaag de dag gedetailleerde neststudies maakt. De nieuwsgierigheid naar de natuur heeft zich bij Tepe bijna onbedoeld ontwikkeld tot een vorm van ‘nieuwe fotografie’.

Documentatie