Biografie

Beschouwing

“Het betaamt den schrijver, het onderzochte in verband te brengen, de gegevens nauwkeurig te rangschikken en de bijzonderheden van elk gebeurtenis met zorg na te gaan. 2 Mak. 2,31 (Arn).” – citaat uit de apocriefe boeken der Makkabeën uit de Bijbel, gekozen door Scholten als introductie in de Nederlandse boekeditie over Palestina.

Frank Scholten is een totaal onbekende figuur in de fotografiewereld. Dat staat in schril contrast met het belangwekkende fotografische oeuvre dat hij heeft nagelaten. De meeste foto’s maakte Scholten in de jaren twintig van de twintigste eeuw. Zij vormen de basis van zijn later tot stand gebrachte fotoboekenproject om de Bijbel fotografisch te illustreren. Het project was waarschijnlijk een zelfbedacht idee van een man met voldoende financiële middelen die blijkbaar niet behoefde te werken en een betekenis aan zijn leven wilde geven. Scholten beschikte over een reeks van kwaliteiten om een dergelijk overmoedig voornemen te kunnen realiseren, zoals ijver, geduld, doorzettingsvermogen, talenkennis, grote belezenheid in de drie heilige geschriften en kennis van fotografie. Zijn foto’s verraden de hand van een bevlogen amateurfotograaf, de rangschikking van zijn foto’s en documenten daarentegen de werkwijze van een professionele documentalist. Hij voerde een systematische en minutieuze fotoregistratie uit en beheerde en gebruikte zijn beeldmateriaal met grote kennis van zaken.

Tot zijn dood bleef Scholten in de greep van deze onderneming en in zijn testament uitte hij de wens tot voortzetting van het door hem begonnen werk. Hij was vrijgezel en had geen permanent woonadres. Hij bleef zijn gehele leven een rusteloze man, voortdurend op reis en in beweging. Leiden en Katwijk waren de laatste plaatsen waar Scholten woonde voor hij in 1942 ziek werd en in eenzaamheid stierf. Het laatste half jaar voor zijn dood staat gedocumenteerd in een kleine agenda. Elke dag noteerde hij daarin, zoals altijd met potlood en zoals altijd systematisch, op welke dagen hij ziek was en op welke dagen hij beeldmateriaal sorteerde.

Frank Scholten groeide met zijn oudere zus op in een welgesteld katholiek gezin. Volgens eigen zeggen bracht hij een deel van zijn kinderjaren door in Portsmouth, Engeland. Op jonge leeftijd verloor hij zijn moeder. De gezinssituatie veranderde door het hertrouwen van zijn vader en de komst van een halfzus en halfbroer. Direct na de geboorte van de laatste verliet de zestienjarige Frank het ouderlijk huis. Meer gegevens over zijn jeugd en opleiding zijn wellicht te vinden in de nog niet ontsloten privé-correspondentie. Deze maakt deel uit van het fotoarchief van Frank Scholten en bevindt zich in het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten (NINO).

In een artikel in het Israelitisches Familienblatt van 9 juli 1931 wordt een tip van de sluier van zijn achtergrond opgelicht: “Frank Scholten wird in Amsterdam geboren, kommt nach Berlin in ein Konservatorium, studiert Musik, Kunst und Literaturgeschichte, wird vom Krieg nach Holland zurückgetrieben, verfällt dem Studium der Bibel und der Suche nach den Motiven, die Sie der Malerei, der Musik und der Soefie gegeben hat, merkt dass so ausgeschöpft dieses Stoffgebiet auch scheint, doch noch keine ungekünstelte und doch künstlerischen Illustration der Bibel existiert, geht nach Palästina…photographiert fünfhunderttausend Bilder.”

Hoe en waar hij leerde fotograferen is onbekend. Hij was waarschijnlijk autodidact.

Scholten leefde in een periode waarin fotograferen technisch binnen ieders handbereik lag, maar nog steeds een dure liefhebberij bleef. Hij behoorde tot de vermogende groep fotoamateurs die een dergelijke dure hobby, inclusief zelfstudie, reizen en fotomaterialen, kon bekostigen uit het familiekapitaal waarvan hij leefde. In zijn correspondentie noemde hij zijn foto’s altijd ‘kieken’. Hieruit kan men concluderen dat hij zichzelf als een amateurfotograaf beschouwde. Amateurfotografen vormden in die tijd een actieve groep in de Nederlandse fotografie. Scholten zocht blijkbaar geen aansluiting bij hen, want zijn naam komt nergens voor in de amateurtijdschriften of in verenigingsverslagen. Hij maakte portretten, landschappen en stadsgezichten, destijds geliefde onderwerpen binnen de amateurfotografie. In zijn oeuvre bevinden zich foto’s uit Nederland en andere Europese landen, waarschijnlijk uit de periode tussen 1914 en 1921. Daarna verlegde hij zijn belangstelling naar Palestina waar hij tussen 1921 en 1923 fotografeerde.

Omstreeks 1900 ontwikkelde het Nabije Oosten zich als toeristische bestemming. De reisorganisaties en de bevolking deden veel om toeristen te trekken. Er werden zelfs ten behoeve van fotografen donkere kamers in hotels en pensions ingericht. Na de Eerste Wereldoorlog kwam die toeristenstroom opnieuw op gang.

Ook Scholten hield van reizen en had belangstelling voor vreemde culturen. In zijn archief bevinden zich naast tijdschriften als L’Illustration, The Illustrated London News en Orbis Terrarum ook vele kaarten van het Midden-Oosten die deze interesse bevestigen. Zijn belangstelling was specifiek gericht op Het Heilige Land.

De nieuwe politieke situatie waarin Palestina sinds 1917 verkeerde, stimuleerde behalve toerisme ook de immigratie van vooral arme joden – de derde alia – uit alle werelddelen naar Het Heilig Land. Vóór die tijd maakte het gebied deel uit van het Ottomaanse Rijk. Onder de Turkse heerschappij was het een arm en vergeten deel van de wereld. De bevolking werd door ziektes geplaagd vanwege gebrekkige sanitaire voorzieningen en de slechte kwaliteit van het drinkwater. De stroom joodse immigranten zorgde voor een toename van de gewelddadige conflicten met de Arabieren. Een ander spanningenveld lag in de botsende belangen van de diverse etnische en religieuze groeperingen en van de wereldmachten. Het gebied was van strategisch belang, zowel voor de Fransen als voor de Britten in hun expansieve geopolitiek. De reële problemen die Palestina kende stonden ver af van de romantische, geïdealiseerde voorstelling die het Westen had van deze oudste beschaving van de wereld, waar de religies van christenen, joden en moslims hun oorsprong hadden. Deze beeldvorming berustte op de wijd verspreide representatie van het land in literatuur, schilderkunst en grafiek, en dat beeld was moeilijk te rijmen met de werkelijke situatie van verwaarlozing en terreur. Niettemin oefende de historische en Bijbelse betekenis van dit gebied een enorme aantrekkingskracht uit op reizigers uit het Westen, een aantrekkingskracht die sterker was dan de bestaande bedreigingen.

Het opkomende toerisme wakkerde de vraag aan naar beeldmateriaal en de toenmalige politieke veranderingen in het land stimuleerden de behoefte aan propagandafoto’s. Palestina werd massaal bezocht door buitenlandse fotografen, voornamelijk Britten, Duitsers, Fransen en Amerikanen (de American Colony photographers). Scholten was, voor zover bekend, de enige Nederlander die in het Midden-Oosten fotografeerde. Hij was echter niet geïnteresseerd in het vastleggen van reisindrukken of in het fotograferen van bezienswaardigheden. Zijn sterke katholieke geloofsovertuiging en zijn ongenoegen over het ontbreken van een objectief beeld van Het Heilige Land vormden voor hem de drijfveren om de reis naar Palestina te ondernemen en foto’s van het land te maken. Deze beelden gebruikte hij voor religieuze doeleinden. Dit is een belangwekkend aspect van Scholtens werk. Religie was nog niet eerder op een dusdanig grote schaal onderwerp van de fotografie.

Een fotograaf die kort voor Scholten het land fotografeerde was de Oostenrijker Leo Kann (1885-?). Een aantal grote lichtdrukken naar zijn foto’s bevindt zich in het fotoarchief van Scholten. Kann was een Oostenrijkse journalist, die door de Jü̈dische Zeitung in 1912 werd uitgezonden naar Palestina. Zijn opdracht was de krant van foto’s van het land te voorzien. De aanwezigheid van deze fotoreproducties in het archief van Scholten wijst erop dat Scholten zijn werk kende en waarschijnlijk gebruikte als een inspiratiebron voor zijn eigen fotografie. Maar dat geldt ook voor het werk van andere fotografen in Scholtens archief, zoals van Auguste Salzmann, voor de fotogravures van Charles Nègre naar foto’s van L. Vignes en Jardin en voor de fotolithografieën van Eug. Ciceri naar foto’s van L. Vignes, Henri Sauvaire en Charles Groeben.

Het idee van Scholten om de Bijbel door middel van fotografie te willen visualiseren was bijzonder vanwege de omvang van het project en het moment van zijn reis naar Palestina. Palestina bevond zich destijds in een overgangsfase. Het land, dat eeuwenlang onder Ottomaanse heerschappij had gestaan, was kort daarvoor onder Brits protectoraat gekomen en het opkomende zionisme zorgde voor veel dynamiek in de politieke arena. Het nog in vele opzichten intact gebleven land onderging daardoor een snelle modernisering. Voor de katholieke Scholten vormde de fascinatie voor deze religieuze plek die sterk aan veranderingen onderhevig was, het uitgangspunt van zijn fotografie. In religieuze kringen bestond in die periode grote belangstelling voor een nieuwe vertaling van de Bijbel. Scholten zag in de fotografie een uitstekend medium om een nog nooit eerder gedane interpretatie van Het Heilige Boek door middel van fotografie tot stand te brengen.

In de periode 1921 tot 1923 die hij in Palestina doorbracht, maakte hij circa 27000 foto’s van alle denkbare onderwerpen en aspecten van het land. Toen al moet het idee bij hem hebben postgevat om met de gemaakte foto’s niet alleen de Bijbelverhalen fotografisch te visualiseren, maar ook teksten uit de Koran en de Talmoed daarbij te betrekken. In een interview met de Evening Standard van 21 februari 1924 vertelde Scholten: “My photographs deal with practically every place of scriptural interest. What I am particularly proud of is that I managed to get inside churches of all denominations, so that I have photographs showing the interiors of mosques, with the Moslems at prayer, synagogues with the priests officiating, and so on. This I believe is unique.” Dat was uniek niet alleen vanwege zijn vrije toegang tot de heiligdommen van diverse religies, maar vooral door het idee om de foto’s in verband te brengen met teksten uit de Koran en de Talmoed; twee heilige schriften waarin het gebruik van afbeeldingen niet toegestaan wordt.

De grote hoeveelheid foto’s had hij nodig om de beelden in verband te brengen met passende, door hem gekozen teksten uit de heilige boeken. De bedoeling hiervan was om aan te tonen dat de bijbelse verhalen niet verzonnen waren en dat het verleden nog steeds in het heden voortduurde. De boeken waren bedoeld als onderwijsmateriaal voor aankomende studenten van seminaries, predikanten, godsdienstonderwijzers en anderen geïnteresseerden in dit onderwerp.

In Palestina richtte Scholten de camera op werkelijk alles: mensen, landschappen, de natuur, monumenten, historische plaatsen van Bijbelse betekenis, de gemêleerde samenstelling van de bevolking van Palestina, het leven van de kolonisten en de moderne ontwikkelingen in Palestina. Hij maakt zowel losse opnamen als fotoseries van hetzelfde onderwerp en fotoreportages.

Het portretteren van mensen lijkt een geliefde bezigheid van Scholten te zijn geweest, alsof hij de fotografie gebruikte om contact met hen te leggen. Hij portretteerde individuele mensen, kleine en grote groepen – meestal in de open lucht – uit alle etnische en religieuze groeperingen en uit alle lagen van de bevolking. Uit deze enkelvoudige en groepsportretten – opvallend daarin is de hoeveelheid kinder- en jongerenportretten – ontstaat een typologie van mensen die de diversiteit van de bevolking en de religies van Palestina weergeeft. De gefotografeerde personen kijken meestal recht in de lens, zijn zich bewust van het plechtige moment van de opname. Voor enkele sociale groepen was de confrontatie met de camera het eerste contact met deze moderne technologie.

Behalve portretten maakte Scholten veel landschapfoto’s met of zonder mensen. Waar geen menselijke figuren zijn afgebeeld, speelde hij met de horizonlijn als een middel om de ruimtelijkheid van het landschap op diverse manier weer te geven. Op de landschapfoto’s waarop mensen voorkomen, ziet men dat Scholten twee verschillende benaderingen binnen de Europese traditie in het fotograferen van landschappen toepaste: de Britse en de Franse. In de Britse benadering diende de aanwezigheid van de menselijke figuur in het landschap als een subtiel detail om de uitgestrektheid van het gebied te benadrukken en de schoonheid van de scène te accentueren. Daarentegen fotografeerden Franse fotografen mensen juist op de voorgrond als een integraal onderdeel van het landschap.

Scholten streefde ernaar archeologische overblijfselen en vrijwel elke plaats die in de Bijbel voorkomt of van historisch of mythologische belang was te fotograferen. Daarmee legde hij een verband tussen de Bijbelse verhalen en de bestaande realiteit. Sommige van de locaties hebben de tand des tijds niet doorstaan en leven alleen voort op de foto’s van Scholten.

Een opmerkelijk onderdeel van Scholtens fotografie zijn bedrijfsreportages, onder meer van een leerlooierij en van het verzamelen van meloenen. De reportage van het oogsten van sinaasappels is een treffend voorbeeld van zijn fotojournalistiek. Hij legde het hele proces vast van de groei van sinaasappels aan de boom, het plukken, verpakken en transporteren tot aan het laden ervan op midden op zee voor anker liggende schepen.

Direct na zijn terugkeer uit Palestina begon Scholten met de voorbereidingen van de publicatie van de daar gemaakte foto’s en de daarbij passende teksten uit de heilige schriften. Hij wilde een reeks boekdelen maken die – vers na vers – de gehele Bijbel fotografisch illustreerden. Vervolgens zouden deze boeken in diverse talen worden uitgeven. De uitvoering van zijn plan is slechts gedeeltelijk gerealiseerd omdat het project even ambitieus als tijdrovend was. Het kostte hem vijf jaar om de eerste twee delen te voltooien. Het was een heel karwei: enerzijds het bestuderen van de Bijbel, de Koran en de Talmoed, het uitzoeken van geschikte passages en het bijbehorende fotomateriaal en anderzijds de onderhandelingen met de drukker en alle praktische problemen en tegenspoed die zich daarbij voordeden. Op zijn zevenenveertigste incasseerde hij een dramatische persoonlijke tegenslag: op een briefkaart van 9 februari 1928 verzonden uit Parijs aan zijn penvriendin Geertje Pooyer, een invalide vrouw uit Volendam met wie hij jarenlang correspondeerde, schreef Scholten: “Beste Geert, Een ontzettend bericht gehad uit Palestina, dat door een misverstand van de douane mijn gehele inboedel, al de kisten met 6000 boeken ! verkocht zijn. Ik ben er helemaal van in de war, een ware ramp, die niet te overzien is. Dag dan. Je Frank.” Op 11 februari 1928 verstuurde Scholten het volgende bericht: “Beste Geert, Zoo ontzettend is het verlies van al die boeken (6000 stuk) dat ik er geheel ziek van ben. Gedurende 20 jaar had ik die verzameld, alle werken van kunst en letteren. Dag dan. Je Frank.”

Anderhalf jaar later trof Scholten een ander onheil. Voor het eerst in zijn leven raakte hij in financiële problemen. Het jaar 1929 was een rampzalig jaar voor effectenbezitters waartoe ook Scholten behoorde. Op 3 november 1929 schreef hij al weer uit Parijs: “Beste Geert, Slecht nieuws van het kantoor van mijn oom, daar is iets gebeurd. Ik zit zelf zonder geld, kan pas over enige dagen ontvangen, maar van kennissen geld lenen. Maar maak je niet ongerust. Je Frank.” Toch werd zijn ambitieuze voornemen om de Bijbel te visualiseren met de in Palestina gemaakte foto’s en in diverse talen uit te geven daardoor niet beïnvloed. De eerste editie in de Franse taal, La Palestine Illustrée, was toen al klaar. Twee boekdelen met 820 foto’s verschenen nog datzelfde jaar in Parijs. De gepubliceerde foto’s zijn door Scholten uit alle opnamen (circa 27000) geselecteerd. De bijhorende negatieven vormden de basis voor de reproductie in koperdiepdruk. Deze druktechniek leverde een prachtig fluweelachtig resultaat op. Op de emulsielaag zijn zichtbare sporen van de retouche die belangrijke details accentueerden.

Elke deel van het boek werd in een oplage van ten minste 1000 exemplaren op zuiver Alfa papier gedrukt. Deze oplage was niet toevallig, maar een weloverwogen besluit: de kosten van het voorbereiden van de koperplaat voor de druk waren lonend bij een oplage van 1000 exemplaren. Beide boeken hebben een formaat van 27,2×23,3 cm. In de boeken zijn de foto’s en de tekst van elkaar gescheiden en op aparte pagina’s afgedrukt. De Duitse editie werd in Stuttgart gedrukt bij Julius Hoffman in 1930. Eenjaar later in 1931 verscheen de Engelse uitgave die door de uitgever G. Robinson Lees M.A. werd gerealiseerd en door Longmans, Green & Co. is gedrukt.

Kennelijk brachten de zo snel na elkaar verschenen boekenuitgaven Scholten in geldproblemen. Hij probeerde steun te vinden bij zijn vermogende stiefmoeder, maar deze poging liep uit op een fiasco. Zijn verzoek om financiële hulp werd door haar resoluut afgewezen. Op een briefkaart van 9 september 1931 verzonden uit Berlijn schreef Scholten: “Beste Geert, Er zijn zulke moeilijkheden over geldzaken, dat ik er ziek van ben. Mijn moeder bezit over één millioen gulden en wil geen cent helpen voor mijn werk. Wat ook haat krijgen kan…? Je Frank.” De relatie tussen beiden was blijkbaar niet goed. Verbitterd maar niet gebroken zocht Scholten naar een andere oplossing. Hij legde contacten met tweeënzeventig prominente wetenschappers, onder wie de rector van de universiteit in Leuven prof. J. Coppens, de rector van het Institut Catholique in Parijs mgr. A. Baudrillart, de auteur van het boek Op Bijbelschen Bodem prof.dr. H.Th. Obbink en de Nederlandse oriëntalist F.M.Th. Böhl. Zij ondertekenden een aanbevelingsbrief die Scholten gebruikte om het geld voor de financiering van zijn project te vinden. In 1935 verscheen het eerste deel in het Nederlands bij Sijthoff in Leiden met 449 foto’s. De Nederlandse uitgave van het tweede boekdeel is er nooit van gekomen. Ook zijn frequente reizen naar Berlijn hielden op. Het is waarschijnlijk dat Scholten door de opkomst van het bewind van Hitler en het nationaal-socialisme moeilijkheden ondervond in Duitsland vanwege zijn werk over Palestina.

Uit bewaard gebleven brieven en krantenknipsels blijkt dat de fotoboeken van Scholten lovende besprekingen in de wereldpers kregen. Ze oogstten ook bewondering bij de politieke en wetenschappelijke elite van die tijd en bij de aristocratie onder wie koning George van England, koningin Wilhelmina der Nederlanden, keizer Wilhelm II, paus Pius XI, de aartsbisschop van Canterbury, rijkspresident Von Hindenburg, Mussolini, de Zweedse schrijfster Selma Lagerlöf, de rector van het voornoemde Institut Catholique in Parijs Alfred Baudrillart, de Groot Rabbijn van Frankrijk Israël Lévi en de president of The Executive World Zionist Organization Nahum Sokolow. Hij werd overal geïmiteerd, kreeg een koninklijke onderscheiding en werd door keizer Wilhelm uitgenodigd om met hem in Doorn te ontbijten. Waarschijnlijk ten gevolge van de politieke situatie zijn deze belangstelling voor zijn fotoboeken en de erkenning van zijn werk van korte duur geweest.

Behalve fotoboeken heeft Scholten fotoalbums gemaakt. Waarschijnlijk gebruikte hij deze om de grote hoeveelheid foto’s te kunnen ordenen, beheren en voorzien van aantekeningen. De Nederlandse albums noemde hij naar de plaats waar hij fotografeerde: Den Haag, Amsterdam, Rotterdam, Vlissingen, Middelburg, Scheveningen, Drenthe, Leeuwarden, Noord-Holland, Friesland en Limburg. Daartussen bevindt zich ook een afwijkend album over Letterkunde in Nederland, een verzameling foto’s van gebouwen op diverse locaties die met de literatuur te maken hebben. Deze uitwerking is een voorbode van de manier waarop hij de fotoalbums met Palestina foto’s systematisch naar eigen inzicht rangschikte. Onderweg naar Het Heilige Land fotografeerde Scholten in Rome en Griekenland en ook deze foto’s rangschikte hij in twee fotoalbums.

Uit de foto’s van Palestina koos Scholten circa 3200 beelden en hij stelde hiervan achtenveertig albums samen. De foto’s zijn naar geografisch gebied geordend en in thematische series samengevoegd. In enkele albums zijn de foto’s van zeer zorgvuldige bijschriften voorzien. De albums met de aantekeningen vertellen een eigen verhaal en communiceren door hun context iets anders dan de losse foto’s of de foto’s die hij voor zijn boeken koos. De volgorde is deels door de persoonlijke voorkeur van Scholten en deels door zijn systematiek bepaald. De albums vormen interessant studiemateriaal over Palestina en over Scholten zelf als persoon. Het zijn geen familiealbums, maar eerder een voorbereidend stadium voor de productie van fotoboeken en als een presentatiemethode om beelden aan derden te tonen.

Scholten stelde de volgende series samen:

Documentatie