Biografie

Beschouwing

De mens is de voornaamste inspiratiebron voor Corinne Noordenbos, met name de vrouw en hoe zij zich verhoudt tot haar omgeving en haar cultuur. Tegelijkertijd is dit onderdeel van een groter onderzoeksveld. Zij is geïnteresseerd in familiebanden in het algemeen en de moeder-kind relatie in het bijzonder. De laatste jaren komt daar de belangstelling bij voor onderwerpen die aan medische zorg zijn gerelateerd.

In vrijwel al haar fotoprojecten komen verwijzingen naar religie, cultuur en historie voor. Hoewel Noordenbos niet religieus is opgevoed, boeit religie haar in relatie tot de kunstgeschiedenis. Bij het gebruiken van historische connotaties ging het aanvankelijk om een collectief verleden, maar gaandeweg wordt die verwijzing toegespitst op haar persoonlijke geschiedenis.

Op het Montessori Lyceum in Amsterdam werd Corinne Noordenbos’ interesse in kunst gewekt. Gestimuleerd door haar ouders besloot zij een kunstzinnige opleiding te volgen. Zij kon echter nog geen toelatingsexamen doen aan een kunstacademie, omdat zij geen werk kon laten zien. Om ervaring op te doen ging zij een jaar als au pair naar Parijs. Daar was zij ooggetuige van de Mei-revolutie van 1968 en fotografeerde de gebeurtenissen. Deze foto’s gaven haar samen met nog ander werk toegang tot de Rietveld Academie in Amsterdam. Tijdens haar opleiding ontwikkelde de fotojournalistiek zich in Europa tot een maatschappelijk geëngageerde documentaire fotografie. Aan de Rietveld Academie kreeg Noordenbos les van Hans Katan, Jaap d’Oliveira, Jan Versnel, Pieter de Groot en Cees Heemskerk. Er heerste op dat moment ontevredenheid bij de studenten over de aard van de opleiding; het discussiepunt was of deze vaktechnisch gericht of juist kunstzinnig moest zijn. Dit leidde uiteindelijk tot een studentenopstand, waaraan Noordenbos actief meedeed. De Gebonden Kunstenfederatie fotografen (GKf) werd gevraagd zich te buigen over de structuur van de opleiding en daardoor kwam Corinne Noordenbos in contact met Ad Windig en Carel Blazer. Liever dan actie voeren wilde Noordenbos weer fotograferen en daarom vertrok zij op advies van Blazer naar Canada om stage te lopen bij Kryn Taconis. Taconis was een documentaire fotograaf die met zijn picture stories in de jaren vijftig bekendheid had gekregen.

Als eindexamenproject aan de Rietveldacademie in 1973 maakte Corinne Noordenbos de serie De Jordaan – Mensen maken de Wijk.

Noordenbos leerde de Amsterdamse volkswijk de Jordaan en de gesloten gemeenschap die de bewoners vormden kennen, toen zij stage liep bij Hans Pelgrom op de Rozengracht, midden in de Jordaan. In die tijd kreeg zij foto’s van de Amerikaanse fotograaf Bruce Davidson onder ogen. In zijn boek East 100th Street laat deze fotograaf zijn straat in New York, Harlem, zien. Hij toont daarin aan dat de zwarte bewoners van de straat een hogere levensstandaard hebben en zich met grotere waardigheid laten fotograferen dan de blanken, de Latino’s en andere typen bewoners. Dit boek gaf Noordenbos inspiratie om een ‘portret’ te maken van de bewoners van de Jordaan. Vanuit de overtuiging dat een buitenstaander een dergelijke serie niet kan maken, verhuisde zij naar deze wijk. Noordenbos nam als ‘uitvalsbasis’ het buurtcafé Rooie Nelis in de Laurierstraat. Via de barjuffrouw en de vaste klanten kwam zij in contact met de buurtbewoners die haar onderwerp werden.

In deze serie Mensen maken de Wijk onderzocht Noordenbos hoe mensen functioneren in hun eigen omgeving en hoe zij deze omgeving tot hun persoonlijke leefwereld maken. Door de manier waarop Noordenbos de Jordaan-bewoners in beeld bracht, toonde zij wat hen bond of gemeenschappelijk hadden. De geportretteerden waren van verschillende leeftijd en hadden waarschijnlijk hun hele leven in deze buurt gewoond. De interieurs waarin zij werden geportretteerd leken onderling inwisselbaar.

Uit dit eindexamenwerk kwamen de eerste opdrachten van Avenue voort, waaronder een serie over kleine mensen uit Friesland. Het betrof hier mensen die over het algemeen worden aangeduid met de term ‘dwerg’. De redactie van Avenue koos Noordenbos uit voor deze opdracht, omdat in haar werk parallellen met het ‘freak’-genre van Diana Arbus werden gezien. Een verwijzing naar het werk van Bruce Davison, die in de jaren vijftig dwergen fotografeerde, had meer voor de hand gelegen, gezien de invloed die Davison eerder had op Noordenbos’ Jordaan-serie.

Een volgende opdracht kreeg Noordenbos van Tom d’Angremond voor het maken van foto’s die de indruk zouden geven van film stills bij zijn documentaire film over Belgische muziek. Noordenbos en alle medewerkers, onder wie volkszanger en beeldhouwer Walter de Buck, troffen elkaar in Gent, de stad waar de oorsprong lag van de Vlaamse volksmuziek en waar de opnamen zouden plaatsvinden. Zowel de wijk waar gefilmd werd, als de ‘filmgemeenschap’ waarvan Noordenbos deel uitmaakte, vertoonden parallellen met de Jordaan.

In het eerste jaar na haar opleiding aan de Rietveld Academie werkte Noordenbos als assistente bij studio- en reclamefotograaf Peter Ruting. In zijn atelier ontmoette Noordenbos de in Nederland werkende Italiaanse fotograaf Lorenzo Merlo. Merlo trof voorbereidingen voor de oprichting van een fotogalerie in Amsterdam. Hij toonde interesse om De Jordaan – Mensen maken de Wijk te exposeren in zijn galerie, maar hij wilde meer foto’s laten zien en gaf daarom opdracht tot een tweede reeks met dit thema. De eerste reeks is een serie van steeds twee portretten van dezelfde persoon, de tweede reeks bestaat uit enkele portretten zonder ‘pendant’.

De kennismaking met Merlo leidde ertoe dat Noordenbos in maart 1974 in dienst trad bij de Canon Photo Gallery aan de Reestraat, als assistente en plaatsvervanger. Zij was verantwoordelijk voor de dagelijkse gang van zaken van de Gallery en onderhield de contacten met bezoekers, fotografen en klanten. Naast het werk voor de Gallery nam zij foto-opdrachten aan van tijdschriften, ministeries, gemeenten en particulieren.

In 1976 vertrok Noordenbos naar Suriname. Zij deed dit op eigen initiatief, maar zij had van tevoren freelance opdrachten geregeld voor onder meer Avenue en voor het Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking. In het oerwoud bestudeerde zij enkele gezinnen en fotografeerde ter plekke een dag uit het leven van een bosnegermeisje en een dag uit het leven van indianenkinderen. Uit deze opnamen samengestelde diaseries zijn gebruikt in het basisonderwijs (via het Tropenmuseum als uitgiftecentrum) en gepubliceerd in het tijdschrift SamSam. Later heeft Noordenbos een gedeelte van haar foto’s uit dat project kunnen verkopen aan de Nederlandse Kunst Stichting.

In Suriname maakte zij series portretten en landschappen en een reeks die ingaat op de rituelen en dagelijkse bezigheden van een vrouw uit een primitieve stam. In dit laatste project laat zij een voorbeeld zien van de manier waarop bij de inheemse stammen de rol van de vrouw historisch was bepaald in een leefwijze die in de westerse wereld al lang niet meer bestond.

Vanaf 1977 volgde Corinne Noordenbos een driejarige postacademische opleiding Visuele Communicatie aan de Rijksakademie in Amsterdam. Medestudenten waren onder meer Hans Aarsman, Harrie Meijer en Cary Markerink. Noordenbos was zijdelings betrokken bij de opzet van het tijdschrift Plaatwerk, een tijdschrift voor sociaal-documentaire fotografie dat in 1980 voor het eerst uitkwam als uitgave van de Rijksakademie. Noordenbos wilde graag meedenken over de vorm en inhoud van het tijdschrift, maar geen deel uitmaken van de redactie. Na enkele, onregelmatig uitgekomen nummers, werd het tijdschrift vanaf 1983 voortgezet door uitgeverij Fragment.

Aanvankelijk liet Noordenbos zich in haar onderwerpkeuze inspireren door wat zich in haar omgeving afspeelde, maar haar thema’s spitsten zich al snel toe op de positie van de vrouw in de maatschappij. De tweede feministische golf was in 1967 begonnen, het jaar waarin Joke Smit (1933-1981) haar boek Het onbehagen bij de Vrouw (De Gids) publiceerde. Het jaar daarop richtte Smit, samen met Hedy d’Ancona, de emancipatieorganisatie Man Vrouw Maatschappij op. Het doel van de organisatie was een gelijke behandeling van mannen en vrouwen. De ideeën van Smit en d’Ancona vonden weerklank. In 1977 werd Stichting Amazone in Amsterdam opgericht, waar activiteiten werden georganiseerd voor en door vrouwen. Amazone opende ook een galerie waar vrouwelijke kunstenaars hun werk konden tonen. Noordenbos kwam via opdrachtwerk in aanraking met de vrouwenemancipatie en kreeg in die beweging bekendheid als fotografe, waardoor meer opdrachten volgden. Vanuit haar positie als vrouwelijke fotograaf en vanwege de maatschappelijke context waarin haar foto’s werden geplaatst, kreeg haar werk een feministisch stempel. Dit was een bijkomstigheid die Noordenbos niet zocht maar ook niet uit de weg ging. Door de regelmatige ontmoetingen met mensen uit de vrouwenbeweging werd Noordenbos gemotiveerd om ook haar eigen standpunt te bepalen. Om haar engagement richting te geven nam zij opdrachten aan die het vrouwenvraagstuk onder de aandacht van een breder publiek zouden brengen.

Een van haar projecten had een alleenstaande kunstenares en haar kind tot onderwerp: Een dag uit het leven van kunstenares Marlies Appel (1981). Het werk betrof een serie van negen foto’s over een gemiddelde doordeweekse dag van de kunstenares. De serie werd getoond op de fototentoonstelling Vrouwen in Beeld met werk van negen Nederlandse fotografen bij Stichting Amazone in 1981 en speelde een rol in het boek Vrij Spel. Nederlandse kunst 1970-1990 (1993).

In 1983 maakte Noordenbos enkele reportages in opdracht van het feministisch tijdschrift Opzij. Op eigen initiatief maakte zij een reportage getiteld Vrouw en Arbeid – Wat levert werk op ? Ook nam zij als fotoverslaggeefster deel aan het congres Rode Vrouwen. In 1985 werd zij benaderd voor een serie portretten van schrijfsters door feministische uitgeverij Sara. Zij fotografeerde daarvoor onder meer Renate Dorrestein en Marion Bloem, twee schrijfsters die bekendheid kregen door hun feministische standpunten. De portretten die uit deze opdracht voortkwamen, werden, in combinatie met essays, gepubliceerd in het boek Wie weegt de woorden. De auteur en haar werk.

Noordenbos’ interesse in de vrouwenbeweging en in de positie van de vrouw in de maatschappij, resulteerde in 1985 in het maken van fotoreportages tijdens de VN Vrouwenconferentie in Nairobi. Zij nam daartoe een uitnodiging aan van het Internationaal Informatiecentrum en Archief van de Vrouwenbeweging (IIAV). Het feit dat zij de eerste fotograaf was die een accreditatie kreeg, maakte het voor andere opdrachtgevers, waaronder Novib, aantrekkelijk haar te vragen ook voor hen te fotograferen. Tijdens dit project in Nairobi maakte zij, net als in Suriname, ook een portretserie. Een aantal foto’s van de Nairobi-conferentie werd getoond op de tentoonstelling A Priori fotografie, bij Galerie Makkom in 1986. Het Nairobi-project werd een succes, hoewel Noordenbos in eerste instantie weinig vertrouwen had in haar kundigheid op het gebied van fotojournalistiek.

In verschillende werken probeerde Noordenbos de onderliggende spanningen en relaties binnen een gezin te openbaren. Voor de Federatie van Instellingen voor de Ongehuwde Moeder (Fiom) maakte zij in 1990 een bijdrage voor hun jubileumtentoonstelling Wat verzwegen is blijft ongezien, over de problematiek en de gevolgen van seksueel misbruik en incest. In dit project gaat zij in op de schaduwzijde van familiair samenleven, in dit geval incest, en de underdogpositie van de vrouw. Voor deze opdracht maakte Noordenbos een installatie-kunstwerk, een unicum in haar oeuvre. Het werk bestond uit witte platen met citaten waarop met een diaprojector een beeld te bekijken was. Nergens was een beeld direct zichtbaar, of het moest het beeld zijn van de installatie zelf. In de serie Een groeiend monument uit 1993 fotografeerde Noordenbos de rouwriten van verschillende culturen in de Bijlmermeer. Deze rouwriten zijn religieus en cultureel bepaald en tonen de verschillen en overeenkomsten tussen culturen. Noordenbos gaf dit beladen onderwerp op integere wijze vorm door geen mensen in beeld te brengen maar alleen voorwerpen die een functie hebben binnen die riten.

In 1994 nam Noordenbos een opdracht aan van het Tropenmuseum om de betekenis van de familie vast te leggen, in het kader van het door de Verenigde Naties uitgeroepen Jaar van het Gezin. Hiervoor benaderde Noordenbos een pleeggezin, waar zij geruime tijd als huisgenoot het dagelijks leven observeerde. Voor de vormgeving en techniek van deze serie In Klein Verband werd zij geïnspireerd door de Engelse fotograaf Martin Parr: een documentaire aanpak met een snapshot-uitstraling, waarbij een combinatie van daglicht en flitslicht werd gebruikt. In een foto waarop het hele gezin met pleegkinderen wordt afgebeeld, is met behulp van flitslicht de nadruk gelegd op een jong meisje met een spierwit geitje op de arm. Door de vervreemdende uitstraling dringt zich de gedachte aan het Lam Gods op.

Tussen het maken van de Nairobi-serie en de reeks Moderne Madonna’s (1988) werd Noordenbos moeder. De verandering van haar eigen positie als vrouw is terug te zien in haar werk. De rol van de vrouw als moeder is het thema van de portretten die zij maakt van vrouwen die ‘in de polder zijn weggestopt’. In eerste instantie heeft Noordenbos naar een omgeving gezocht waarin alles nieuw was, van de bebouwing en de bewoners tot de aanplant. In de gloednieuwe, uit de grond gestampte stad Almere vond zij de jonge gezinnen met kleine kinderen die zij zocht. Alles leek te verwijzen naar ‘een nieuw begin’, een gegeven dat sterke parallellen toonde met Noordenbos’ eigen leven.

De religieuze verwijzing in Moderne Madonna’s is niet te negeren. De titel van het werk maakt dat al onmogelijk. Voor de beeldvorm heeft Noordenbos gekeken naar afbeeldingen van historische Madonna-taferelen, zoals zij die in de jaren tachtig zag in het Uffizzi museum in Florence. De vrouwen en kinderen in Moderne Madonna’s zijn voornamelijk ‘maagdelijk wit’ gekleed en zijn geplaatst tegen een diep gekleurde achtergrond met hoge horizon, tijdloos en modern tegelijk. Noordenbos gebruikte een flits met sterker licht dan het natuurlijke daglicht om haar onderwerpen een mystieke uitstraling te geven. In dezelfde periode fotografeerde Michele Talens in verschillende Europese landen moeders met kinderen, die zij in 1990 onder de titel De Pietà publiceerde in het eerste nummer van het tijdschrift Madame de Vue, de opvolger van Plaatwerk. Ook in de serie van Talens is de associatie met religie en verleden nadrukkelijk aanwezig. De series van Noordenbos en van Talens zijn onafhankelijk van elkaar tot stand gekomen.

Bij Corinne Noordenbos’ moeder werd in 1988 de ziekte van Alzheimer geconstateerd. Enkele jaren daarna besloot Noordenbos de patiënten van het verpleeghuis Slotervaart, waar haar moeder woonde, te gaan fotograferen. De wisseling van rol bij moeder en dochter – de moeder als een kind, de dochter als een moeder – inspireerde haar tot de serie De Alzheimers. Elke foto toont een sterk ingekaderd gezicht van een oude man of vrouw. Naast het frontaal opgenomen gezicht is in enkele gevallen een stuk hals, de oren of een deel van het haar te zien. Noordenbos gebruikt in deze serie licht dat spierwit lijkt. De gezichten krijgen er een perkamentachtig witte uitstraling door. De weinige kleurrijke details trekken daardoor de aandacht. Een gouden tand, knalrode lipstift of een handpalm voor de mond worden belangrijk. Het contact dat Noordenbos met behulp van de camera zoekt met de patiënten, onder wie haar moeder, is uitermate persoonlijk. Het is de enige nog resterende manier waarop Noordenbos kan tonen dat er achter iedere Alzheimer patiënt een heel leven en een eigen karakter schuilgaat. Noordenbos confronteert haar kijkers door projecten als De Alzheimers en Maturare met onderwerpen die zich binnen de beslotenheid van de medische zorg bevinden. Zij maakt ze voor een groter publiek dan betrokken zorgverleners en familieleden zichtbaar, waardoor zij onderdeel worden van een maatschappelijk bewustzijn en niet genegeerd kunnen worden.

Noordenbos begon in 1995 aan een serie over haar eigen wijk in Amsterdam, De Concertgebouwbuurt. In dit project onderzoekt zij hoe verschillende culturen naast elkaar leven en hoe mensen van verschillende herkomst hun gezamenlijke omgeving persoonlijk vormgeven. In vergelijking met De Jordaan – Mensen maken de Wijk, waarin juist mensen van dezelfde cultuur de coherentie van de buurt bepaalden, laat Noordenbos in De Concertgebouwbuurt zien hoe mensen van diverse pluimage samenhang weten te creëren.

De serie wordt opgebouwd uit verschillende ‘subseries’: design, portretten en straattaferelen. Tot op heden werkt zij met tussenpozen aan dit project, waarvan gedeelten al zijn geëxposeerd. In 1996 werd er een tentoonstelling in de Melkweg Galerie aan gewijd, onder de titel Werk in wording: de Concertgebouwbuurt. In datzelfde jaar werd een gedeelte van de serie gebruikt voor een opdracht van het tijdschrift Items, in het kader van een project over de toekomst van design.

Het oeuvre van Corinne Noordenbos bestaat vanaf haar eindexamen aan de Rietveld Academie uit projecten die zijn opgebouwd uit series. Noordenbos werkt in series die door herhalende en contrasterende elementen het onderwerp uitdiepen. Nagenoeg al haar werk van vóór de serie Moderne Madonna’s was zwart-wit. Een van de weinige uitzonderingen in de ‘zwart-wit periode’, zijn de reportages van Suriname, waar zij voor het eerst kleur gebruikte, omdat het Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking diaseries wenste. Haar eerste werk, De Jordaan – Mensen maken de Wijk, drukte Noordenbos af in een grove korreltechniek in zwart-wit op goedkoop papier. Daardoor creëerde zij een sfeer die doet denken aan oude krantenfoto’s. Dezelfde techniek gebruikte zij voor de serie over Vlaamse Volksmuziek en de reeks Kleine mensen in Friesland. In de serie voor het boek Ongehuwde moederzorg in Nederland uit 1990 plaatste zij historische foto’s die betrekking hadden op het onderwerp naast haar eigen hedendaagse ‘reproducties’. De laatste grote serie die nog geheel in zwart-wit is gemaakt, is het project voor de VN Vrouwenconferentie in Nairobi in 1985. De Alzheimers is geheel in kleur gemaakt; aanvankelijk was Noordenbos met zwart-wit-fotografie begonnen maar dat vond zij voor dit doel te esthetisch. Noordenbos werkt vooral met middenformaat en technische camera’s en voor diaseries met kleinbeeld.

Na de Rijksakademie werd Corinne Noordenbos lid van de beroepsvereniging GKf, waarvan zij in de periode 1982 tot 1990 bestuurslid is geweest. Vanaf de jaren tachtig werd Noordenbos veelvuldig gevraagd om plaats te nemen in verschillende commissies, besturen en jury’s. Zij gaf en geeft daaraan ook meestal gehoor. Zij vindt het van groot belang om een bijdrage te leveren aan de opbouw van de infrastructuur voor fotografie in Nederland. Vanaf 1981 werkte zij bij het Cultureel Centrum De Moor (het latere Amsterdams Centrum voor Fotografie), waar zij betrokken was bij de organisatie van tentoonstellingen en publicaties en les gaf aan cursisten. In 1989 werd zij bestuurslid van De Moor. Zij zette vanuit die instelling een alternatief circuit op van fototentoonstellingen tijdens de fotomanifestatie Foto ’89, in het kader van de viering van 150 jaar fotografie. Twee jaar later werd zij lid van de Adviesraad voor het bestuur van de Bond van Nederlandse Amateur Fotografen Verenigingen (BNAFV) waarin zij tot 1999 actief bleef. Daarnaast was zij van 1990 tot 1992 lid van de werkgroep die de oprichting van het Nederlands Foto Instituut (NFI) in Rotterdam voorbereidde en van 1994 tot 2003 maakte zij deel uit van het bestuur van dit instituut.

Corinne Noordenbos vond het fotografenvak solistisch en had behoefte om met andere mensen te werken. Daarom ging zij in op vele verzoeken om les te geven. Zij completeerde haar opleiding begin jaren tachtig met een cursus lesbevoegdheid CPDB (Creatieve Pedagogische Didactische Bijscholing Audio-Visueel). In 1985 begon zij les te geven aan de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht (HKU), aanvankelijk aan de afdeling Audiovisueel later aan de afdeling Fotografische Vormgeving en de Lerarenopleiding. De HKU is wat docentschappen betreft haar belangrijkste werkgever. Zij was daar tussen 1990 en 1997 onder meer belast met het ontwikkelen van een leerlijn fotografie als apart afstudeervak binnen de beeldende vakken van de docentenopleiding. Daarna had zij de leiding bij de coördinatie en de organisatie van het onderwijs, de opzet en uitvoering van nieuw beleid ten aanzien van didactiek, het aantrekken van gastsprekers en contacten onderhouden met het beroepsveld. Sedert 2000 is zij als docent documentaire fotografie van de gehele bachelor-opleiding ‘Photography’ van de HKU verantwoordelijk voor de leerlijn documentaire fotografie. Daarnaast is zij initiator van de ontwikkeling van het theorie/praktijk-programma, waarin bijvoorbeeld sociologie aan documentaire fotografie gekoppeld wordt. Als hoofd Visuele Communicatie aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten (KABK) in Den Haag is Noordenbos sedert 2005 belast met het ontwikkelen en invoeren van een nieuw curriculum van twee dag- en avondopleidingen in fotografie en het uitzetten van nieuw beleid binnen de Academie als geheel.

Naast haar docentschappen aan de HKU en de KABK geeft zij workshops op creativiteitscentra, volkshogescholen, basisscholen en vormingscentra, mentor- en deskundigheidstrainingen in de culturele sector, en is zij coach van individuele beroeps- en amateurfotografen. Zowel in eigen land als in het buitenland gaf zij voordrachten en leidde zij forums, waaronder Mois de la Photo Montreal, European Cultural Foundation, Rietveld Academie, Academie of Arts Farnham (Engeland), London School of Polytechnics John Cass (Engeland), Stichting Sinus, Steunpunt Beeldende Kunst Gelderland, Fotobond BNAF en Centrum voor amateurkunst Noord-Brabant.

Corinne Noordenbos laat haar stem horen in besturen van instellingen, in jury’s van fotografieprijzen en in het onderwijs. Door deze centrale positie op organisatorisch niveau ten aanzien van beleid, tentoonstellingen en opleidingen oefent zij gedegen invloed uit op de Nederlandse fotografische infrastructuur.

Als fotografe heeft zij zich in het publieke domein evenmin onbetuigd gelaten door zich met haar werk te mengen in maatschappelijke vraagstukken als vrouwenemancipatie, gezinsproblematiek en medische zorg. Noordenbos’ fotoseries over de Jordaan, de Concertgebouwbuurt en de feministisch getinte projecten zijn niet alleen boeiende tijdsdocumenten waarin denkbeelden uit de betreffende periode vertegenwoordigd zijn, maar vormen ook belangrijke bijdragen aan de hedendaagse ‘fotocollectie Nederland’. Enkele foto’s uit haar projecten als Moderne Madonna’s en De Alzheimers zijn inmiddels iconen geworden.

Documentatie