“No. 1-24. Gezichten van Padang, zoals de Moeara, de Apenberg, het Michielsplein, het Hospitaal, enz.

No. 25-32. Gezichten van Singkarah en langs het Meer van Manindjoe.

No, 33-42. Gezichten van Fort de Kock, het Karbouwengat en twee van Fort v.d. Capellen.

No. 43-48. Gezichten van Paija-Combo en de Kloof van Aroe.

No.49-54. Gezichten van Padang-Pandjang en de Kloof van Ambatjang.

No. 55-60. Gezichten van Priaman en later bijgekomene van Padangsch omstreken”.

Uit twee omvangrijke fotoalbums die tegenwoordig bewaard worden in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam en in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag blijkt dat de reis nog verder ging. Het Haagse album bevat een reisverslag in beeld en woord: naast de foto’s van de volkstypen schreef Meessen zelf onderhoudende toelichtingen. De foto’s werden gemaakt op verschillende eilanden in de Archipel, te weten Java, Sumatra, Bangka, Billiton, Borneo en – nogal uitzonderlijk – Nias. Het verslag van de reis opent met tien verzamelbladen met telkens acht, met de hand ingekleurde foto’s op visitekaartformaat van ‘volkstypen’. In totaal zijn vijfenzeventig verschillende volkstypen afgebeeld. In fraai handschrift geschreven toelichtingen maken melding van bevolkingsgroepen als Javanen, Chinezen, Dajaks, Singalezen en Maleisiërs, kooplieden op Java, krijgers, soldaten, vrouwen en de concubine of njaai. “Een noodzakelijk kwaad voor den militair, bewaren zij in en buiten de kaserne de beste tucht, terwijl op expeditiën of reizen over zee deze vrouwen onschatbare diensten bewijzen, en voor geene kleinigheid vervaard zijn; ziedaar in breede trekken hen allen geschetst”, schreef Meessen over deze vrouwen. In de albums noteerde de fotograaf meer lezenswaardige observaties, zoals die over de ‘Maleitsche priesteressen’: “zij zijn een soort nonnen die zich aan de godsdienst van Mahomed gewijd hebben, en hunne wijding als zoodanig te Mekka, de heilige stad, ontvangen hebben. Zij oefenen in tegenstelling van alle andere vrouwen in den Archipel, een groot gezag uit en hebben veel invloed”. Of wanneer hij tegenover de vorst Gadawoe staat: “De zonderlinge tooi van den vorst, gepaard met het naakte onderlijf, maakte het moeijelijk ernstig te blijven”.

De landschappen en stadsgezichten in de albums moeten het helaas zonder de observaties van de fotograaf doen.

Meessens fotografiemissie had het karakter van een ontdekkingstocht. Zijn verslag van de aankomst op Nias is wat dat aangaat illustratief: “Bij aankomst liet ik een paar schoten vallen, en haalde de Hollandsche vlag in top en al spoedig kwam men hooren wat ik wilde. Na kennisgeving daarvan beloofde men mij hulp voor den volgenden dag, om mijne goederen te transporteren, en prompt om 5 uur vond ik een 60 tal krijgers aan het strand. De kampong is op een hoogen heuvel gebouwd, de weg daarheen zeer steil en goed verdedigd…”. Niets is bekend over de camera’s en apparatuur waarvan de fotograaf zich bediende. Vooral zijn landschappen, bosschages en boompartijen zijn mooi doortekend en de fotograaf koos regelmatig een hoog standpunt, boven op een heuvel voor een vogelvluchtperspectief met coulisseeffect. Boompartijen omlijsten het beeld dat hij vaak traditioneel in een rond of ovaal masker klemde. Hij fotografeerde de gebruikelijke topografische hoogtepunten zoals we die uit Nederlands-Indië kennen: het paleis van de gouverneur-generaal, de moskee, monumenten, het neogotische huis van de schilder Raden Saleh, de kerk en de Chinese huizen in Batavia. De stadsgezichten zijn soms van dichtbij genomen en geven mooie details prijs. Vooral de serie van Java valt op, niet alleen door de kwaliteit van de beelden, maar ook door de goudgetoonde afdrukken. In de reeksen van de overige eilanden is de kwaliteit soms wat minder.

De aanschaf van de camera’s en andere apparatuur, van chemicaliën, de huur van hotelkamers en atelierruimte, zes jaar reizen en een oogst van rond de 250 bruikbare foto’s: het aardige is dat wij in Meessens geval weten wat het allemaal heeft gekost. Uitgever De Bussy gaf voor in de fondscatalogus van Meessens foto’s openheid van zaken: “de finantieele opofferingen die volgens naauwkeurige aantekeningen de niet onbelangrijke som van f. 34000 – bedragen”. Op de tegenoverliggende pagina gaf De Bussy in de ‘Prijslijst’ vanzelfsprekend ook op wat de uitgever van de platen daarvoor terug wilde zien: voor de volledige verzameling, bestaande uit 175 Landschappen ‘formaat heel plaque en cabinet’ én vijfenzeventig Volkstypen, handgekleurd en op visitekaartformaat, het geheel in een notenhouten doos, diende de belangstellende het aanzienlijke bedrag van 225 guldens te betalen. Per stuk werden de landschappen voor f 1.25 verkocht en de volkstypen voor 50 cent. Een kleine rekensom leert dat de fotograaf minstens 150 sets van de complete serie van 250 foto’s zou moeten drukken en afzetten om het geld dat hij erin stak er ook weer uit te halen. In 1875 werd de serie in Parijs getoond. Kort daarna adverteerde De Bussy in de Indische Letterbode. De foto’s werden opnieuw uit de kast gehaald en geëxposeerd op de Internationale Koloniale en Uitvoerhandel Tentoonstelling in 1883 in Amsterdam naast de afdrukken die de Amsterdamse fotograaf Pieter Oosterhuis (of één van zijn medewerkers) maakte van de ‘Indische’ negatieven van H. Veen, foto’s van Woodbury & Page en kooldrukken van C. Lang, die allen werkzaam waren in Nederlands-Indië.

Van een selectie van zijn Indische foto’s stelde Meessen een bijzonder fraai uitgevoerd fotoalbum samen dat hij aan Koning Willem III ten geschenke aanbood. De titelpagina van dit album bevat een gekalligrafeerde persoonlijke opdracht van de fotograaf aan het staatshoofd: “dit album [… ] de vrucht van een zesjarige reis door de Oost-Indiesche bezittingen, eerbiedig opgedragen door de vervaardiger, Utrecht Februarij 1871”. Voordat dit pronkstuk naar Den Haag werd gebracht om te worden toegevoegd aan het koninklijke bezit, mocht het publiek het in ogenschouw nemen. Het album werd daartoe in Meessens woonplaats geëxposeerd in het atelier van zijn collega en vennoot, fotograaf Abraham A. Vermeulen. Het Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagblad van 21 februari 1871 was lovend: “De heer Meessen, fotograaf, heeft Neerl. Indie bezocht en een aantal fotografieën van daar overgebracht, allerlei belangrijke gezichtspunten uit die tropische gewesten teruggevende, en tevens portretten van de verschillende volksstammen, in kleuren. Deze kollektie mag men eenig in hare soort noemen. De keur uit deze verzameling is in een prachtig album bijeengevoegd, ‘t welk de vervaardiger dezer dage de eer zal hebben aan Z.M. de Koning aan te bieden.” Ook over de bijzondere vormgeving van het album was de recensent niet ontevreden: “Dit album is bewerkt door den heer Abels en met gouden en zilveren ornamenten versierd door den heer v. Kempen. De vier hoeken van zilver-oxyde dragen in goud de namen van Java, Sumatra, Borneo en Nias; in ‘t midden zijn de wapens van Nederland en Batavia in goud aangebracht, omringd door een klapper- en een pisangboom in zilver, ‘t geheel is in Hindoe-stijl keurig voltooid.” De bezichtiging van het album was niet gratis. De opbrengsten waren echter – zoals gebruikelijk in de negentiende eeuw – bestemd voor een goed doel: “De heer Meessen heeft dit album en zijne fotografieën ter bezichtiging gesteld ten huize van den heer A.A. Vermeulen, fotograaf in de Voetiussteeg, tot Zaterdag a.s. ten behoeve van het weezengesticht op den Daalschen Dijk. Wij behoeven dit doel niet als motief te bezigen ter opwekking, om album en fotografieën te gaan zien; ze zijn op zich zelven belangrijk genoeg, om tot een bezoek in het atelier van de heer Vermeulen aan te sporen.”

Volgens de Staatscourant van 3 januari 1871, no. 2, was Meessen kort daarvoor een vennootschap voor vijf jaar aangegaan met de fotograaf en kunstschilder Abraham Adrianus Vermeulen (1817-1890), onder de firmanaam van “A.A. Vermeulen & Cie”. Deze vennootschap had tot doel “Photo- en Lithographisch werk” te vervaardigen. Het is niet duidelijk wat precies de inbreng en de voordelen voor beide partijen waren. Wij kennen Vermeulen voornamelijk als portretfotograaf. Hij maakte onder andere visitekaartportretten van Utrechtse hoogleraren. Mogelijk was de voornaamste reden voor Meessen om zich zakelijk aan Vermeulen te verbinden dat hij na zijn terugkeer snel een plek en materialen nodig had om zijn set negatieven voor het beoogde album voor de koning af te drukken. Er zitten namelijk maar enkele weken tussen 3 januari, het aangaan van de vennootschap, en 21 februari, het moment dat de Utrechtse krant publiceerde over de expositie van het album voor de koning in de zaak van Vermeulen. In die tussenliggende periode moest Meessen ook de uitgebreide teksten er bij schrijven. Voor Vermeulen was de serie topografische foto’s van Nederlands-Indië wellicht een aantrekkelijke uitbreiding van zijn assortiment. Misschien ook maakte Vermeulen de afdrukken en bracht hij later de hoge kosten in rekening. Is dat de reden van de puissant hoge som geld van 34.000 guldens die wordt genoemd? Misschien bracht Meessen minder in dan Vermeulen dacht? De vennootschap bracht in ieder geval niet wat er van werd verwacht, want deze werd voortijdig beëindigd op 27 maart 1873. Met uitzondering van februari 1871 werd gedurende de twee jaar van hun samenwerking door hen beiden niet met de Indische foto’s geadverteerd noch werden zij te gelde gemaakt, totdat De Bussy eind 1875 met zijn fondslijst kwam.

In 1873 kwam het album voor de koning met de bijbehorende kist en allerlei andere zaken in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag terecht. Het bevat niet de complete serie zoals die drie jaar later door De Bussy op de markt werd gebracht, dus geen 175 maar slechts 153 foto’s. Het prachtexemplaar in de Koninklijke Bibliotheek met de ruime keuze aan Meessens Indische foto’s bleef daar niet onopgemerkt. De bibliothecaris Dr. T.H.L. van Wijnmalen zag in de schenking aanleiding om de foto’s in het Tijdschrift voor Nederlandsch Indiëte bespreken. Onder de titel Een vorstelijk geschenk vergeleek hij Meessens foto’s met tekeningen van hetzelfde onderwerp van Abraham Salm (1801-1876). Deze waren vanaf 1865 (tot 1872) in lithografie gebracht door J.C. Greive j r en uitgegeven door Frans Buffa en Zonen, Amsterdam. De vergelijking viel niet in het voordeel van de foto’s uit, ze waren “niet zoo uitstekend”. Maar het album was zeker wel aardig, haastte hij zich te zeggen en het verdient, “in zijn soort rechtmatige waardering […] eene niet geringe vergoeding voor wat ons voorstellingsvermogen bij de enkele beschrijving van het schoone rijk van Insulinde nog mist.”

Meessens foto’s kenden nauwelijks verspreiding. In slechts drie openbare instellingen zijn zijn foto’s als integrale, min of meer representatieve sets terug te vinden. In de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag wordt het eerder genoemde, door Meessen zelf samengestelde album van Koning Willem III bewaard. Een ander album, getiteld Insulinde, met op losse bladen geplakte foto’s is met een handgeschreven artikel en toelichting in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam teruggevonden. Dit exemplaar is afkomstig van de Leidse hoogleraar P.J. Veth (1814-1895) die het in 1891 schonk aan het Koninklijk Aardrijkskundig Genootschap. Veth moet het album zelf hebben samengesteld nadat hij de reeksen foto’s – die op bruine kartons waren geplakt – van zijn echtgenote cadeau had gekregen. Hij plakte de foto’s, alle met een bruine kartonrand, op nieuwe bladen die hij nummerde en van titels voorzag (Veths handschrift is hierin te herkennen). Dit album bevat met 281 foto’s veel meer beelden dan het Haagse album en zelfs 30 meer dan in de Meessen-catalogus vermeld staan. Dat was Veth zelf ook opgevallen, zo blijkt uit zijn begeleidend schrijven: “Hiermede is rekenschap gegeven van 274 Photographiën. Er blijven er dus 7 over, waarvan ik de herkomst niet zeker kan opgeven; doch ik meen dat de verzameling Meessen zoo als ik ze van mijne vrouw ten geschenke ontving enkele photographiën bevatte, die niet in den hier bijgevoegden catalogus waren opgenomen.” Onder de foto’s is er in elk geval één, maar mogelijk meer, van Woodbury & Page. Ook van twee fraaie foto’s van Dajaks is het niet bekend of ze van Meessens hand zijn. Veth ordende de foto’s zelf per eiland. Vervolgens controleerde hij ze aan de hand van de titel in de fondslijst, schreef er een titel onder en benoemde de foto’s die hij niet in de fondslijst terugvond. Hij maakte vermoedelijk ook het titelblad ‘Insulinde’ met op groot formaat een portret van de Sultan van Djokjakarta, waarvan wij niet weten of Meessen daarvan de maker was. Veth greep de fotoreportage aan om zijn zoveelste verhandeling over de Oost ten beste te geven. Hij voegde dertig handgeschreven bladen bij met beschrijvingen en toelichtingen op wat er op de foto’s te zien was, met literatuurverwijzingen en al. Bij het Koninklijk Instituut voor Taal -, Land – en Volkenkunde in Leiden wordt een losbladig album met foto’s van volkstypen bewaard. Dit is een uitgave van De Bussy met een gedrukt titelblad “Indische Album”. Photografieën naar de natuur van J.A. Meessen. Van dit album is helaas de herkomst niet bekend. Daarnaast zijn er in dit instituut ongeveer 70 losse foto’s van Meessen, vooral landschappen. In Duitsland in de fotocollectie van de vorst zu Wied zijn enkele albums met bladen met series volkstypen aanwezig, waarschijnlijk via de Nederlandse connectie van de familie – de vorst zu Wied trouwde een dochter van de Nederlandse prins Frederik – in zijn bezit gekomen.

Meessens foto’s zijn vergelijkbaar met die van de Britse firma Woodbury & Page. Hij maakte niet alleen commerciële portretten in zijn studio’s in Batavia en Padang, maar hij bracht op zijn omzwervingen door de Archipel ook het landschap en de zogeheten volkstypen stelselmatig in beeld. Maar hoewel de foto’s van Woodbury & Page op grote schaal in de privé-albums van Indiëgangers zijn terug te vinden, hebben wij die van Meessen slechts in vier collecties teruggevonden. Het belang van zijn fotografische werk is gelegen zowel in het charmante karakter van de foto’s als in de begeleidende reisobservaties. Maar ook de omvang van de serie en de ambities die hij bij het begin van zijn onderneming tentoonspreidde, zijn interessante aspecten van een negentiende-eeuwse fotografieonderneming. In het geval van Woodbury & Page verliep deze uiterst succesvol, maar in het geval van Meessen – hij heeft altijd alleen gewerkt – was het project als onderneming bepaald niet geslaagd. De Utrechtenaar wist de weg naar de markt niet te vinden.