FotoLexicon, 20e jaargang, nr. 35 (augustus 2003) (nl)

Emma Kirchner

Petra Notenboom

Extract

Emma Kirchner behoorde tot de zeer kleine groep vrouwelijke fotografen in de negentiende eeuw die een fotografisch atelier hadden. Emma wordt in naslagwerken vaak beschreven als weduwe, maar zij was een ongehuwde moeder. Tussen 1863 en 1899 was zij de enige vrouwelijke fotograaf in Delft en omgeving. Zij was in hoofdzaak portretfotografe en werkte voor mensen uit alle lagen van de bevolking: burgers, bejaarden, weeskinderen en notabelen. De meeste portretten zijn ten voeten uit, maar ook busteportretten komen voor.

Biografie

.

1830

Johanna Frederike Doris Emma (Emma) Kirchner wordt op 30 maart geboren in Leipzig, als dochter van kleermaker Carl Pancras Kirchner en Johanna Frederika Fritzsche.

1833

Emma’s zuster Maria Amalia Louisa (Maria) wordt geboren op 18 januari.

Hun vader overlijdt op 30 mei. Moeder Kirchner-Fritzsche zet zelfstandig de ‘Schneiderei’ voort.

1841

Moeder Kirchner verhuist met haar twee dochters naar het Neukirchhof 7 in Leipzig en opent haar nieuwe kledingatelier aan de Grösse Fleistergasse 24 in het oude centrum. In dezelfde straat is het fotografisch atelier gevestigd van Alexander Seisz en om de hoek in de Burgstrasse zijn de ateliers gevestigd van de fotografen Hermann Achilles, Julius Wehnert en zijn broer Eduard Wehnert met zijn vrouw Bertha Beckmann.

Bertha Beckmann heeft korte tijd als fotografe in New York gewerkt. Emma Kirchner was dus op jonge leeftijd al vertrouwd met fotografische ateliers in het straatbeeld.

1852

Emma Kirchner bevalt op 26 december van een dochter, die de namen Elisa Augusta Doris Ida (Doris) krijgt. De vader is Rudolph Löes, uitgever en boekhandelaar, wonend aan de Bosenstrasse 21. Emma’s zuster Maria, evenals Emma ongehuwd, kreeg op 18 december eveneens een dochter, die Emma werd genoemd.

1860

Maria Kirchner komt in maart met haar dochter Emma naar Delft en treedt op 22 augustus in het huwelijk met Frederik Grafe, geweermaker en smid.

1863

Emma Kirchner komt samen haar dochter Doris en haar moeder, de weduwe Johanna Frederika Kirchner-Fritzsche, op 6 november uit Leipzig naar Delft. Zij gaan wonen in wijk 1, nr. 179.

Emma laat zich via een wijkmeester in Delft als fotograaf inschrijven in het bevolkingsregister en opent kort na haar komst een fotografische atelier onder de naam “E. Kirchner & Co”. Haar zwager Frederik Gräfe is de compagnon. Waar Emma Kirchner het fotografenvak heeft geleerd, is niet bekend.

1863-‘99

In de eerste jaren van het bestaan van atelier Emma Kirchner & Co. worden de achterkanten van de visitekaartportretten gedrukt door C.J. van Doorne in de Molslaan in Delft, daarna door Gräfe zelf.

Het adres van het atelier wordt op achterkanten van visitekaartportretten en in advertenties op verschillende manieren aangeduid: Zuiderstraat W 1, 179E , Zuiderstraat wijk 1, 171E 1 en Zuiderstraat 164.

De vermeldingen in het bevolkingsregister zijn alsvolgt:

1863 tot ca. 1867: wijk 1, nr. 179 (= vermoedelijk later Zuiderstraat 164)

ca. 1867 tot oktober 1872: wijk 1, nr. 176 (= later Vijverstraat 11)

oktober 1872 tot november 1875: wijk 1, nr. 179e1 (= later Zuiderstraat 164)

november 1875 tot 3 juli 1876: wijk 1, nr. 171e (= later Zuiderstraat 158)

3 Juli 1876 tot 25 mei 1899: wijk 1, nr. 179e1 (= later Zuiderstraat 164)

Uit kadastraal onderzoek blijkt, dat haar atelier steeds in hetzelfde perceel aan de Zuiderstraat is gehuisvest, met uitzondering van de periode november 1875 tot juli 1876, toen zij op Zuiderstraat 158 verbleef. Wijk 1, nr. 176 (later Vijverstraat 11) ligt aan de achterkant van het pand Zuiderstraat 164. Het perceel bestaat uit verschillende huizen, waarbinnen het atelier – waarschijnlijk tijdens verbouwingen – van tijd tot tijd verhuist.

1871

In september gaan de compagnons Kirchner en Gräfe uit elkaar. In de Delftsche Courant van 14 juli plaatst Emma Kirchner het volgende bericht: “De ondergeteekende betuigt bij deze haren hartelijken dank voor de achting en de vriendschap, die zij nu reeds gedurende zeven jaren bij hare Photographische werkzaamheden zoo ruimschoots heeft mogen ondervinden. Tevens geeft zij kennis, dat zij in de maand Augustus a.s. voor eigen rekening de Photographie zal gaan uitoefenen. Zij blijft zich minzaam in ieders gunst aanbevelen. Emma Kirchner.”

In een advertentie in de Delftsche Courant van 13 september meldt Mej. Kirchner dat zij het voornemen heeft haar fotografisch atelier op 15 september te openen; augustus bleek dus niet haalbaar. Uit een advertentie op 21 december in de Delftsche Courant wordt een tip van de sluier opgelicht ten aanzien van de hiërarchie in het voormalig compagnonschap van atelier Kirchner: “De ondergeteekende geeft zijne geëerde Begunstigers kennis, dat zijn Atelier is verplaatst naar de Zuiderstraat, wijk 1, no. 168m tevens dank zeggende voor het sinds acht jaren genoten vertrouwen, sedert het Atelier door hem onder de firma E. Kirchner & Co. is opgerigt en onder zijne leiding gedreven. Door betere inrigting is hij in staat al datgene te effectueren, wat van de Photographie vereischt wordt. E. Kirchner & Co. F. Gräfe.” Het waarom van de opheffing van de samenwerking wordt uit de advertenties niet duidelijk. Wel wordt duidelijk dat Grafe zich de oprichter van het compagnonschap noemt en dat hij van aanvang af de zakelijke leiding had, ook al mocht Emma Kirchner zich als de fotografe presenteren. Opvallend is ook, dat Grafe in de advertentie nadrukkelijk melding maakt van het feit dat zijn atelier is verplaatst (met hoofdletters gedrukt). In werkelijkheid bouwt hij een nieuw atelier in zijn pand aan de Zuiderstraat 168m (= later nummer 136). Emma Kirchner blijft het oude atelier aan de Zuiderstraat 164 runnen, dat zij van Grafe huurt. Blijkbaar hebben de voormalige compagnons er vertrouwen in dat er voldoende werk is voor twee ateliers op zo korte afstand van elkaar.

ca. 1872

Emma Kirchner neemt een leerling aan in haar atelier: Johannes Hendricus Jacobus (Henri) de Louw (Den Haag 14 december 1851 – 29 juni 1944 Den Haag), zoon van de Haagse steengraveur en fotograaf Jacobus Marinus Wilhelmus de Louw, wiens bedrijf eind jaren zestig failliet is gegaan. Henri de Louw begint als retoucheur.

1875

Emma’s dochter Doris Kirchner trouwt op 22 juli met Henri de Louw. Met deze schoonzoon gaat Emma korte tijd een compagnonschap aan onder de naam Henri de Louw en Emma Kirchner. Het adres luidt volgens een advertentie in de Delftsche Courant van 8 oktober: “1e Photographie van af de Oostpoort” (= Zuiderstraat 164). Er wordt geadverteerd met emailportretten en vergrotingen van visitekaartjes. Tijdens dit compagnonschap is er om onbekende redenen tijdelijk sprake van een ander adres: van november 1875 tot 3 juli 1876 wordt Zuiderstraat wijk 1, nr. 171e als adres genoemd (= later Zuiderstraat 158).

1876

Henri en Doris de Louw gaan wonen aan de Koornmarkt 16 in Delft. Zij krijgen een dochter, Dora Maria, Emma’s eerste kleinkind.

Het compagnonschap van Emma Kirchner en Henri de Louw wordt na circa een jaar opgeheven. De Louw opent een eigen atelier op zijn woonadres aan de Koornmarkt, maar met de ingang in de Huijtersteeg.

1878

Henri en Doris de Louw krijgen een tweede dochter, Frederika Emma.

Emma Kirchners moeder overlijdt op 12 december.

1883

Op 2 februari overlijdt Emma’s zuster Maria Gräfe.

1891

Dochter Doris en Henri de Louw verhuizen naar Den Haag, waar De Louw in de Prinsenstraat 99 tijdelijk een atelier heeft.

1899

Op 9 mei laat Emma Kirchner via een advertentie in de Delftsche Courant weten dat zij haar atelier aan Johannes van Doorne heeft overgedaan. Johannes van Doorne (Delft 21 augustus 1869 – 31 mei 1926 Rijswijk) heeft vermoedelijk als leerling bij Emma Kirchner gewerkt. Hij is een neef van de drukker C.J. van Doorne.

Op 25 mei verhuist Emma naar Zusterstraat 55 in Den Haag. In Den Haag trouwen in dit jaar haar beide kleindochters: Dora Maria (Dora) met de componist Bernard Zweers en Frederika Emma (Emma) met hoofdonderwijzer Gerard Vierhout.

1901

Het huwelijk tussen Doris en Henri de Louw wordt ontbonden. Doris verhuist naar Amsterdam.

1903

Op 31 januari vertrekt Emma Kirchner naar Amsterdam en gaat, na een kort verblijf in gezin Vierhout, samen met haar dochter Doris wonen bij Dora en Bernard Zweers aan de Willemsparkweg 108.

1909

Op 10 februari overlijdt Emma Kirchner in Amsterdam.

Documentatie

Primaire bibliografie

(eigen publicaties: tekst, eventueel met foto’s, maar ook fotoboeken e.d)

(Advertentie) Delftsche Courant 14 juli 1871.

(Advertentie) Delftsche Courant 13 september 1871.

(Advertentie) Delftsche Courant 8 oktober 1875.

(Advertentie) Delftsche Courant 9 mei 1899.

Secundaire bibliografie

(publicaties over de fotograaf)

(Advertentie) Delftsche Courant 21 december 1871.

Erik Kreytz, ‘Een familie in de fotografie te Delft (1863-1899). Emma Kirchner, Frederik Gräfe, Henri de Louw’, in Photohistorisch tijdschrift 8 (1985) 2, p. 20-23.

Irma van Bommel, De fotografie, in J.W.L. Hilkhuijsen (hoofdred.), De stad Delft. Cultuur en maatschappij [4] van 1813 tot 1914, Delft (Stedelijk Museum Het Prinsenhof) 1992, p. 293-294, 296.

Steven Wachlin, Fotografen – een overzicht, in J.W.L. Hilkhuijsen (hoofdred.), De stad Delft. Cultuur en maatschappij [4] van 1813 tot 1914, Delft (Stedelijk Museum Het Prinsenhof) 1992, p. 304-306.

Lex de Jonge, Oude Delft door de ogen van een Duitse fotografe, in Delflsche Courant 7 januari 2003.

Petra Notenboom en Marjan Reinders (tekst), Emma Kirchner. Een 19de-eeuwse fotografe belicht, Delft (Museum Paul Tetar van Elven) 2003.

Tentoonstellingen

2003 (e) Delft, Museum Paul Tetar van Elven, Emma Kirchner, een 19de-eeuwse fotografe belicht.

Bronnen

Amsterdam, Gemeentearchief (bevolkingsregister).

Delft, Gemeentearchief.

Leiden, Studie en Documentatie Centrum voor Fotografie, Prentenkabinet Universiteitsbibliotheek Leiden.

Utrecht, Steven Wachlin.

Collecties

Amsterdam, Rijksprentenkabinet/Rijksmuseum.

Delft, Gemeentearchief Delft.

Leiden, Prentenkabinet Universiteitsbibliotheek Leiden.

Auteursrechten

Het fotografisch oeuvre van Emma Kirchner is vrij van auteursrechten. De reproductierechten berusten bij de instellingen die de foto’s beheren (zie onder Collecties).