Biografie

Beschouwing

Wim Berssenbrugge, door familie en vrienden Wil genoemd, is een beminnelijke en nuchtere persoon. Zijn grote technische aanleg heeft hij aangewend om problemen energiek en vasthoudend tot de bodem uit te diepen en zo is hij tot diverse uitvindingen gekomen. Daarbij nam hij meestal weinig van anderen aan. Hij beschikte over voldoende zakelijk instinct om zijn leven lang als freelance fotograaf en als vertegenwoordiger van Xograph een goed inkomen te verkrijgen. Met gepassioneerdheid fotografeerde hij op zijn vele reizen. Hij wilde vooral “technisch mooie plaatjes” maken waarbij het landschap en de mens daarin nadrukkelijk op de beschouwer overkomen. Dieperliggende sociologische aspecten achter zijn foto’s interesseerden hem minder.

Wim Berssenbrugge groeide op in een middenstandersmilieu in Scheveningen. Een jaar na zijn geboorte overleed zijn moeder en op zijn derde jaar hertrouwde vader met Jo Arts. Wim kreeg met haar een hechte moederband. Met zijn vader had hij een moeilijke relatie. In zijn jeugd kreeg Wim door een ongeval een kwetsuur aan zijn heup, waaraan hij in Leiden werd geopereerd. Met deze handicap sukkelde hij vele jaren. Hoewel hij door ziekte vele lessen heeft moeten missen, behaalde hij in 1939 toch zijn HBS-B diploma.

Als kind al toonde Wim Berssenbrugge zijn technische aanleg, bijvoorbeeld door mechanisch bewegende apparaten te maken en een grammofoonplatenspeler om te bouwen tot een opnameapparaat (om muziek in de plaat te graveren). Op jonge leeftijd raakte hij al geïnteresseerd in fotograferen, onder meer door de foto’s van zijn oom, de toen reeds bekende fotograaf Henri Berssenbrugge. Deze vond hem teveel in techniek geïnteresseerd en zag dat als een belemmering om een groot fotograaf te worden. Tijdens zijn middelbare schoolopleiding op het Aloysiuscollege kreeg Wim Berssenbrugge natuurkundeles van dr. J.J.M. van Santen met wie hij vele discussies over stereofotografie voerde. Hieruit groeide een levenslange vriendschappelijke band. Berssenbrugge werkte een jaar bij de manufacturenwinkel van zijn vader in Rotterdam en kocht van zijn inkomen een fototoestel. Hij moest bij klanten langs gaan, maar kwam daar vaak niet opdagen omdat hij schepen op de Maas aan het fotograferen was. Zijn vader liet hem bij de fotozaak van Hans Nieuwenhuis in de Van Hoytemastraat in Den Haag werken. Berssenbrugge maakte daar pasfoto’s voor persoonsbewijzen en repareerde fototoestellen. In het begin van de bezettingstijd werkte hij als fotolaborant korte tijd bij de N.V. van Leer Optische Industrie Delft en tussen 1942 en 1945 bij de N.V. Optische Industrie Oude Delft in Delft. In deze omgeving leerde hij veel over optiek.

Mede dankzij zijn natuurkundedocent dr. J.J.M. van Santen raakte Wim Berssenbrugge gefascineerd door de stereofotografïe. Hij experimenteerde aan het eind van de jaren dertig met de ‘anaglyphen’- methode, waarbij twee stereobeelden, respectievelijk rood en groen gekleurd, iets verschoven over elkaar op één foto werden afgedrukt. Door een bril waarin filters zijn gemonteerd die de kleuren rood en groen doorlaten, ziet men dan een stereobeeld. Bij projectie kan men met twee projectoren beide beelden over elkaar projecteren. Berssenbrugge was ontevreden over het resultaat omdat de kleurenfilters niet goed genoeg waren en het onderwerp grijs moest zijn. Daarom koos hij voor een methode waarbij polarisatiefilters in de bril of voor de twee projectoren werden geplaatst. In maart 1940 kwam hij in contact met generaal-majoor L.E.W. van Albada, deskundige op het gebied van de stereofotografie, die bij de Haagsche Amateur Fotografen Vereniging een voordracht met stereoprojectie gaf. Berssenbrugge bood enige zelfgemaakte stereodia’s aan die van Albada dankbaar gebruikte. Tussen hen ontstond een uitvoerige correspondentie tot september 1942. Van Albada, in principe theoreticus, was gefascineerd door de praktische aanpak van Berssenbrugge. Hij beschouwde hem als een nieuwe autoriteit op stereogebied in Nederland en stimuleerde hem waar hij kon. Berssenbrugge publiceerde in de jaren daarna met grote regelmaat over dit onderwerp.

Aan het eind van de jaren dertig kreeg Berssenbrugge behoefte om sneller stereofoto’s te kunnen maken en overdacht de mogelijkheden van het koppelen van zijn Leica camera aan een tweede exemplaar. Voor stereofotografie van bewegende objecten is het noodzakelijk om bij de opname de twee camera’s tegelijkertijd te kunnen bedienen. Samen met instrumentmaker Wismeijer in Leiden maakte hij in 1940 en 1941 gedetailleerde tekeningen om een octrooi te kunnen aanvragen. De twee Leica’s werden aan elkaar verbonden, beide sluiters werden tegelijk bediend en de objectieven en afstandmeters konden worden gekoppeld. In 1941 bezocht Berssenbrugge de Leitz fabriek in Wetzlar om over zijn octrooi te onderhandelen met Dr. Paul Wolff. Het Nederlands octrooi voor zijn ‘Inrichting voor het vereenigen van twee camera’s’ werd op 15 februari 1944 verleend onder nummer 56651. Berssenbrugge noemde zijn vinding ‘Leica tandem’. In 1949 werd onder nummer 853259 bij de Leitz fabriek een Duits octrooi verleend. In 1950 werd onder nummer 2529905 een Amerikaans octrooi verleend, waarbij Berssenbrugge een afkoopbedrag ontving. Een uitvoerig artikel over de camera werd in 1949 in het Amerikaanse blad Leica photography gepubliceerd, waarin deze als leverbare camera werd gepresenteerd. Volgens Berssenbrugge is deze camera echter nimmer geproduceerd.

Bij stereoprojecties is het handig om met een verlichte pijlaanwijzer een pijl in de ruimte te kunnen positioneren. Berssenbrugge ontwierp een kleine handprojector met daarin twee dia’s met afbeeldingen van dezelfde pijl. De twee beelden van de pijl werden of door gekruiste polarisatiefilters of door kleurfilters met complementaire kleuren in de ruimte geprojecteerd. Door het verschuiven van de twee pijldia’s kon de schijnbare afstand tussen waarnemer en beeld van de pijl in de ruimte worden gevarieerd, hetgeen bij stereofotografie een goed effect gaf. Op 7 november 1950 verkreeg Berssenbrugge een Amerikaans octrooi op deze vinding onder nummer 2528681.

Berssenbrugge heeft vooral in de jaren veertig diverse artikelen in Focus, Foto en in het Nederlands Jaarboek voor de Fotokunst gepubliceerd. Vanuit zakelijke overwegingen heeft hij er waarschijnlijk al in zijn functies bij de Optische Industrie Oude Delft en bij de KLM naar gestreefd om met zijn publicaties bekendheid te krijgen, daarmee anticiperend op een toekomst als freelance fotograaf. Zijn eerste artikel ging over een ‘kleurenkiekkijkkast’ en verscheen in Focus in 1939. In de oorlog publiceerde hij over stereofotografie en -projectie in het Nederlands Jaarboek voor de Fotokunst. Hierin behandelde hij het gehele vakgebied, met de gemiddelde amateur als doelgroep.

In de laatste jaren van de bezettingstijd voltooide hij zijn boek over De natuurgetrouwe stereoscopische afbeelding. Het kwam in 1945 uit bij H.L. Smit & Zn. in Hengelo. Hij weerlegde in dit boek empirische waarden voor de afstand tussen de twee camera’s en de wijze van kadrering, zoals gedicteerd door enkele Duitse stereofotografen. Hij verkoos het gebruik van transparante maskers bij de twee stereobeelden om een prettig aflopend kader bij het resulterende stereobeeld te verkrijgen. De resultaten zoals gegeven in dit boek werden door Berssenbrugge ook uitvoerig gepubliceerd in buitenlandse bladen, zoals American Photography en The Britisch Journal of Photography. Hij vatte zijn ideeën in 1946 samen in een overzichtsartikel ‘European progress in stereoscopy’ in American Photography. Hij schreef hetzelfde jaar in de eerste jaargang van Foto enige educatieve artikelen voor de amateurfotograaf over het fotograferen van theater- en circusvoorstellingen en over het zelf ontwikkelen van ANSCO diafilm. In 1971 verzorgde hij de rubriek stereofotografie voor de Focus Elsevier Foto en Film Encyclopedie en schreef daarin een samenvattend hoofdstuk over stereoprojectie.

Tijdens de Duitse bezetting werkte Berssenbrugge als fotolaborant bij de Optische Industrie in Delft. Hij reisde in de eerste bezettingsjaren nog naar Berlijn en naar Wetzlar, waar de Leitzfabriek was gevestigd. In 1944 werd hij door Janke van der Kooi, een medewerkster van de verzetsgroep ‘G’ van A.M.Jansen, overgehaald om microfoto’s van spionagetekeningen en -documenten te maken: plattegronden, inlichtingen over troepenbewegingen, locaties van opslagplaatsen, onderzoek naar raketten, etc. Met personen uit die groep was hij al voor de oorlog bevriend. De groep ‘G’, ook wel genoemd M.I.D.-groep, verschafte informatie aan de groep ‘Spyker’ die op zijn beurt toegang had tot de radiozenders van de organisatie ‘Packard’. De microfoto’s werden naar het bureau Inlichtingen van de Nederlandse regering in Londen overgebracht. Na het lanceren van de eerste Duitse V2-raket in september 1944 in Wassenaar besteedde het verzet veel tijd aan het bespioneren van zulke lanceringen, die onder meer vanuit het centrum van Den Haag plaatsvonden. Berssenbrugge kon die activiteiten soms vanuit zijn werkkamer aan de Laan van Meerdervoort 27 volgen.

Over het maken van zijn foto van een opstijgende V2-raket vertelde hij: “Ik hoorde ze [de Duitsers] bezig bij het Vredespaleis. Dan wist ik allang hoe lang het ging duren, [voor] dat er wat omhoog ging. Dan ging ik alle ramen openzetten, want als het mislukte dan bleven alle ruiten heel… ha, ha. En dan wachtte ik rustig tot ie op temperatuur kwam en dan langzamerhand omhoog steeg, [en dan] nam ik dus foto’s met korte tussenpozen.” Hij voelde zich relatief veilig bij deze illegale activiteiten, want hun achtertuin grensde aan het neutrale gebied van het Vredespaleis. Bij een plotselinge inval kon hij snel over de schutting in dit gebied verdwijnen. Hij maakte ook een avondopname van een opstijgende V2-raket naast het Vredespaleis. Daarbij zette hij zijn Leica met 50 mm lens op een spons als statief tegen de trillingen. Ook vanuit zijn kamer nam hij een foto van een aanhangwagen met vloeibare zuurstof, de brandstof voor de V2. Berssenbrugge schreef een spionagerapport met interpretaties van het voortstuwings- en navigatiesysteem van de V2 waarin hij blijk geeft van grote kennis van de rakettechniek. Mogelijk hebben discussies met Van Santen hierbij geholpen.

Op 1 maart 1945 liep Berssenbrugge een groot risico, omdat de verzetsgroepleden Jansen en Van der Kooi door S.D.-handlanger J.H.C. Krom werden gearresteerd met spionagemateriaal van de V2 in hun bezit. Zij doorstonden de martelingen in het Oranje hotel (de gevangenis) in Scheveningen en gaven geen namen van personen prijs. Freek Vlag werd de leider van Berssenbrugges groep. In augustus 1945 kreeg Berssenbrugge een verklaring van de Commanding Officer Netherlands Intelligence Department, Majoor P.J.M. Driebeek, te Huize Maarheze in Wassenaar, dat hij als ‘document photographer’ vanaf december 1944 tot de bevrijding voor een informatiegroep van het Bureau Inlichtingen had gewerkt.

In 1946 kwam Berssenbrugge in contact met Albert Plesman, directeur van de Koninklijke Luchtvaart Maatschappij. Berssenbrugge liet hem een zelfgemaakte stereodia zien van de nieuwste KLM-aanwinst, de Douglas DC-4, Plesmans trots. Plesman begreep direct dat fotografie een effectief middel kon zijn bij alle inspanningen om de KLM weer van de grond te krijgen en het vliegtuig als snel transportmiddel onder ieders aandacht te brengen. Hij regelde een contract voor Berssenbrugge en stelde hem aan als fotograaf bij de afdeling publiciteit van de KLM, waar hij ging samenwerken met Louis den Hertog. De taak van Den Hertog was het verkopen van veiligheid en in dit devies paste Berssenbrugges fotografie perfect. Berssenbrugge was echter wel zo zakelijk dat hij het copyright over zijn foto’s behield. Hij maakte foto’s van Schiphol in opbouw en de nieuwste vliegtuigen van de KLM. Waarschijnlijk door het lage salaris – de KLM staat bekend als ‘Kleine Lonen Maatschappij’ – maar ook door gebrek aan vrijheid, zei Berssenbrugge in 1947 zijn baan op en werd freelance fotograaf. Hij zou zijn leven lang een sterke band met de KLM behouden. Voor iedere reis kreeg hij een vergoeding en een gratis ticket. Hij werd voor iedere geleverde foto betaald en behield het copyright. In 1948 ging Den Hertog naar Curacao als hoofd reclame van het West-Indisch bedrijf van de KLM. Wim Berssenbrugge bezocht hem daar in verband met opdrachtwerk. Bij de diverse promotiebezoeken in het Caraïbisch gebied hield Den Hertog toespraken en verzorgde Berssenbrugge de stereoprojectie.

Direct na de oorlog benutte Wim Berssenbrugge zijn reizen voor de KLM ook om familie en bedrijven in Amerika te bezoeken. Uit de correspondentie lijkt het alsof hij wilde emigreren. Sommige bedrijven deden hem vage aanbiedingen. Hij heeft echter altijd een sterke behoefte aan vrijheid gehad en wilde zich niet binden.

De koffie- en theeleverancier Douwe Egberts had voor de oorlog met de bekende piloot A. Viruly het boek De Wereld van Boven gepubliceerd. Vlak na de oorlog kwam men op het idee om via bonnen op koffie- en theepakjes punten te sparen voor setjes kleurenfoto’s van exotische bestemmingen, waar men met de KLM kon komen. Het boek waarin de foto’s geplakt moesten worden was apart verkrijgbaar. Berssenbrugge werd waarschijnlijk via Viruly benaderd door de reclamechef S. van der Zee van Douwe Egberts om als fotograaf mee te werken aan een nieuw boek. Dit boek verscheen in 1948 bij Douwe Egberts te Joure met de titel Kleurenvlucht. Er volgde een herdruk in 1951 of 1952 (de boeken zijn niet voorzien van een jaar van uitgave). De tekst is van A. Viruly en alle foto’s zijn van Wim Berssenbrugge. Zijn rustige en heldere composities, samen met de zachte kleuren van de kleurenautotypie (de – oorspronkelijke kleuren werden in het drukwerk soms gewijzigd om gewenste contrasten te krijgen), geven een bijna poëtisch beeld.

Behalve landschapsopnamen maakte hij ook foto’s van vliegtuigen, de cockpit en motoronderhoud. Welke huisvrouw zou geen gevoel van veiligheid hebben gekregen bij het beeld van een vliegtuigmotor die als een kind door de monteurs werd gekoesterd. Juist in deze periode rond 1950 waren er regelmatig ongelukken die in de pers breed werden uitgemeten.

Er werden meer boeken door Douwe Egberts uitgegeven. In 1949 kwam Naar de tropen uit met tekst van W.G.N. de Keizer. Wim Berssenbrugge verzorgde een derde van de foto’s in dit boek. In 1951 verscheen Bali in Kleuren met tekst van P. Bakker. Hiervoor verzorgde Berssenbrugge al het fotowerk. In 1952 kwam het boek Naar “de West” uit met tekst van P. Bakker. Naast foto’s van Berssenbrugge werden ook foto’s van A. Hustinx opgenomen.

In 1957 kwam Berssenbrugges vroegere collega bij de KLM, Louis den Hertog, terug naar Amsterdam en werd hoofd van de reclameafdeling bij de KLM. Berssenbrugge ging hem stereoviewers leveren die in de passagekantoren te Amsterdam, Den Haag en Rotterdam werden opgesteld. Hij noemde deze Tridicolor stereoviewers. Tussen 1976 en 1978 werd het interieur van deze viewer opnieuw ontworpen en degelijker gebouwd door instrumentmaker Jan Meijers. In opdracht van Berssenbrugge bouwde Meijers vijfentwintig exemplaren van deze viewer. Berssenbrugge plaatste er onder andere twee in Madurodam. Tot in de jaren tachtig bleef hij dia’s voor deze Tridicolor stereoviewers leveren en hield deze in goede staat.

Berssenbrugge werd in de jaren zeventig door de KLM betrokken bij promotieactiviteiten voor het opstarten van de Indonesische luchtvaartmaatschappij Garuda. Hij maakte stereofoto’s en leverde stereoviewers van een speciaal ontwerp.

In 1948 had Wim Berssenbrugge Trees Driessen leren kennen, een vrouw die zijn grote behoefte aan vrijheid wist te respecteren. In 1954 traden zij in het huwelijk. In 1955 begon Berssenbrugge een regelmatiger leven te leiden als ‘director of photography’ bij de View-Master fabriek te Sint-Niklaas in België. Dit was de Europese vestiging met 200 werknemers van het Amerikaanse bedrijf Sawyer. Elk jaar verbleven Berssenbrugge en zijn vrouw een lange zomer in hun caravan in het noorden van Europa om foto’s te maken. Hij gebruikte daarbij dikwijls zijn Leica-tandem met beeldformaat 24 mm hoog bij 28 mm breed. De foto’s werden in Amerika op viewmasterschijfjes gezet. In de wintermaanden werkte hij op het kantoor in Sint-Niklaas. In de jaren zestig was hij steeds op kantoor en maakten anderen de foto’s. Het lukte Sawyer om met de viewmaster de kinderspeelgoedmarkt te penetreren. In Sint-Niklaas kreeg Berssenbrugge steeds meer te maken met de door Walt Disney gedicteerde beeldcultuur. Dat zinde hem niet en hij verliet in 1966 het bedrijf. Tot in de jaren tachtig kreeg hij van Sawyer echter nog grote freelance opdrachten voor reisfotografie.

Na terugkeer uit België betrokken Wim en Trees Berssenbrugge weer hun woning in Scheveningen. Hij bleef regelmatig freelance werk voor de KLM en voor View-Master doen. Waarschijnlijk geïnspireerd door een artikel in Revue der Reclame (1966) zocht hij contact met de Amerikaanse firma Visual Panographics Inc. in New York. Kort daarna werd hij Nederlands vertegenwoordiger en hij kreeg een goede band met Richard P. Harmel, de vice-president Marketing. Berssenbrugge ging regelmatig met een koffertje als handelsreiziger op pad. Hij verkocht zogenoemde Parallax-panoramagrammen van het merk Xograph. Het concept was onder andere gebaseerd op een Duits octrooi uit 1911 van Walter Hess. Het waren foto’s met een ruimtelijk stereobeeld en werden rasterfoto’s genoemd. Een hoge kwaliteit kon alleen maar door goed opgeleide vaklieden met kostbare fotoapparatuur en drukpersen worden bereikt. De opname en het drukwerk werden in Amerika verzorgd. In 1966 kwam de camera met ontwikkelapparatuur, begeleid door een eigen ‘crew’, naar Nederland om rasterfoto’s te maken van de Amsterdamse grachten en van de Keukenhof (oplage 80.000). In de jaren zeventig bemerkte Berssenbrugge een grotere interesse voor rasterbewegingsfoto’s in plaats van rasterstereofoto’s. Zijn grootste klant was de Nederlandse Hartstichting die 500.000 kaarten van een bewegend kunsthart bestelde. Ook Philips Duphar was een grote klant met 80.000 reclamekaartjes voor neuspilletjes. Een zekere dominee Stap bestelde 4000 kaarten van een Christusfiguur die op een gesloten deur klopt.

Berssenbrugge plaatste al vanaf de jaren vijftig zijn foto’s bij bekende stockbureau’s zoals PIX en Superstock in Florida, ZEFA te Düsseldorf, Shostal Associates in New York en het Freelance Photographers Guild in New York. Hij ontving hiervan copyrightbedragen, net voldoende voor het broodbeleg. Hij had dia’s in voorraad van een veertigtal voornamelijk exotische landen. Als freelance fotograaf en vertegenwoordiger voor Tridicolor en Xograph maakte hij goede winst, in de jaren zestig en zeventig gemiddeld ƒ 30.000,- per jaar. Na de recessie in het begin van de jaren tachtig werd het moeilijker. Representatief voor zijn manier van reclame maken is het volgende fragment uit 1979 uit een mailing naar relaties: “Wij hebben voor U in voorraad, in briljante Kodachromes/ Ektachromes: Gouden Buddha’s van Thailand – Beefeaters van Londen – Wolkenkrabbers van New York – zand en olie van Bahrain – mooie meisjes van Bali en Bangkok – hotels van Aruba en St. Maarten – Bazaars van Istanbul, Casablanca, Nazareth en Muscat – strandjes van San Juan, Nias, Nice, Rhodos, Killarney en Kijkduin. Wat er niet is maken wij even voor U. Verder direct van importeur: XOGRAPH 3-D en animatie drukwerk: molens draaien, vogels vliegen, cartoons en getallen verspringen, centimeters worden inches. Als buttons, pocket cards, rulers etc. Uw importeur is Uw beste adviseur.”

Wim Berssenbrugges oeuvre bestaat uit een dia-archief van kleinbeeld, 6×6 cm, 6×9 cm, 4×5 inch en 13×18 cm, opgenomen met zijn Leica tandem, 6×6 Rollei, 6×9 Super Ikonta en 13×18 cm Linhof Technika. Het kleine deel van zijn oeuvre dat betrekking heeft op illegale fotografische activiteiten tijdens de bezetting is historisch zeer interessant en te lang onbekend gebleven. Op stereogebied is hij meer dan een waardig opvolger van de Nederlandse pioniers op dit gebied, L.E.W. van Albada en J.J.M. van Santen.

Zijn reis- en stereofoto’s hadden tot doel via boeken en stereokijkers interesse te wekken om de wereld met eigen ogen te willen zien. De foto’s zijn overzichtelijk, afstandelijk, niet gericht op emotionele betrokkenheid en voornamelijk informatief. Geometrische composities en de positie van kleurvlakken hebben veel aandacht gekregen. Als freelance kleurenfotograaf voor reclame en massaproductie creëerde Berssenbrugge met de nodige inventiviteit zijn eigen afzetgebieden. De vele artikelen van zijn hand over fotografische technieken hebben bijgedragen tot de professionalisering van het vakgebied.

Documentatie