Biografie

Beschouwing

Op 23 september 1839 opende in de Teeken-Academie aan de Boschkant in Den Haag de Tentoonstelling van Kunstwerken van Levende Meesters. Deze werd sinds 1808 tweejaarlijks, later jaarlijks gehouden, afwisselend in Amsterdam en Den Haag, en gold als een van de weinige mogelijkheden voor kunstenaars om hun werk te exposeren. Het aantal inzendingen was dan ook altijd groot en bestond voornamelijk uit schilderijen. Prenten, tekeningen en werk in andere technieken vormden een kleine minderheid. Op de Haagse tentoonstelling in 1839 hingen ook tenminste drie daguerreotypieën, die ingezonden waren door de Amsterdamse kunstschilder Christiaan Julius Lodewijk Portman. De tentoonstellingscatalogus vermeldt wel het door Portman ingezonden schilderij ‘Luther biddende voor den kranken Melanchton’, maar niet de daguerreotypieën; die zijn mogelijk pas na enige tijd toegevoegd. Ze worden wél genoemd in een aantal kranten- en tijdschriftartikelen die aan de tentoonstelling werden gewijd. Uit die artikelen en uit een aantal advertenties van Portman blijkt dat hij de eerste Nederlander is geweest die gefotografeerd heeft. Kort tevoren, op 19 augustus 1839, was de uitvinding van de fotografie bekend gemaakt; in september werd het procédé publiekelijk gedemonstreerd.

Het eerste bericht over Portmans fotografische activiteit is een advertentie die hij op 3 oktober plaatste in het Algemeen Handelsblad en de Amsterdamsche Courant. Daarin meldt hij onder de kop ‘DAGUERROTYPE’: ‘De proeven van deze belangrijke Uitvinding zijn door den Ondergeteekende in het bijzijn van eenige respectable Kunstkenners gemaakt, en dagelijks van 1 tot 3 ure ten zijnen huize te bezigtigen. / C.J.L. Portman, / Singel, over de Appelmarkt, 437.’ Op 4 oktober volgde in het Dagblad van ‘s Gravenhage een bericht, waarin een deel van de tekst herhaald werd. De krant schreef verder: ‘Twee zijner proeven der Daguerreotype, voorstellende gezigten van Parijs, zijn uit die stad voor de Tentoonstelling in deze residentie ontvangen, en kunnen aldaar bezigtigd worden’. Vier dagen later plaatste het Algemeen Handelsblad de volgende tekst: ‘De Heer C.J.L. Portman verzoekt ons te melden, dat de door ZE. vervaardigde proeven der Daguerreotype niet te Parijs maar in onze hoofdstad op het Trippenhuis, in Felix Meritis en ten zijnen huize genomen zijn en dat dezelve nog eenigen tijd dagelijks, uitgenomen des Zondags, van 1 tot 3 ure door ieder bezigtigd kunnen worden.’ Op 16 oktober stond in het Dagblad van ‘s Gravenhage een bericht dat een dag later ook in het Algemeen Handelsblad te lezen was. Een van de daguerreotypieën op de Tentoonstelling van Kunstwerken van Levende Meesters stelde het Binnenhof voor, gezien vanaf het Buitenhof, leert dit bericht. ‘Deze proeve voldoet veel meer dan de vroeger uit Parijs herwaarts gezonden Daguerreotypen.’ Het Nederlandsch Magazijn begon een artikel over de manier waarop daguerreotypieën gemaakt worden – verschenen in de aflevering van begin november – met een verwijzing naar Portmans proeven die men bij hem thuis kon bezichtigen, “bestaande in eenige gezigten op Amsterdam, van het gebouw Felix Meritis en van het Museum [= het Trippenhuis, waar het Rijksmuseum toen gevestigd was]”. Het blad vermeldde ook dat Portman daguerreotypie-apparatuur verkocht. De Algemeene Konst- en Letterbode meldde in het nummer van 8 november: “Het Nederlandsch kunst¬ minnend Publiek is dank verschuldigd aan den Heer C.J.L. Portman, Schilder- en Kunsthandelaar te Amsterdam, die zich hier te lande het eerst de toestellen van Daguerre heeft aangeschaft, en van de daarmede verkregene uitkomsten de bezigtiging zoo wel ten zijnen huize, als op de Tentoonstelling van Kunstwerken te ‘s Hage, sedert eenige weken heeft opengesteld. Men bewondert daaronder met regt een gezigt op het Bin¬nenhof te ‘s Hage, door den Heer Portman, tijdens zijn verblijf aldaar, door middel van Daguerre’s toestel verkregen en hetwelk allezins met de oorspronkelijke voortbrengselen van den Uitvinder [= Daguerre] kan wedijveren.” In het tijdschrift De Beeldende Kunsten 1 (1839-1840), tenslotte, werd aan het einde van de zeer uitgebreide bespreking van de tentoonstelling, opgemerkt: “De ijverige Heer Portman wekte de algemeene belangstelling op, door het tentoonstellen van eene, door Daguerres toestel verkregen lichtteekening, die als bijzonder wel geslaagd geroemd werd.”

Op 19 augustus van datzelfde jaar 1839 was de uitvinding van de daguerreotypie wereldkundig gemaakt in een gezamenlijke zitting van de Académie des Sciences en de Académie des Beaux-Arts. De Franse regering kocht de uitvinding en gaf haar vervolgens vrij. Openbare demonstraties door Daguerre, begin september, en de publicatie van een handleiding maakten het vervolgens voor eenieder mogelijk zich aan de nieuwe kunst te wagen. Portman is hoogstwaarschijnlijk zelf naar Parijs gegaan om een daguerreotypie-uitrusting aan te schaffen: hij was, voor zover bekend, zelf de eerste die dergelijke apparatuur in Nederland te koop aanbood. Bovendien stellen twee van de daguerreotypieën die hij in Den Haag tentoonstelde Parijse stadsgezichten voor. Die kunnen uiteraard alleen in de Franse hoofdstad gemaakt zijn. G.A. Evers, de eerste die de vroege geschiedenis van de Nederlandse fotografie onderzocht heeft en daarover in 1914-1915 een serie artikelen schreef in het fototijdschrift Lux, meldt dat Portman juist vanwege die Parijse opnamen in diskrediet werd gebracht. Kwade tongen zouden beweerd hebben dat hij die in Parijs had gekocht in plaats van zelf gemaakt. Deze verdachtmaking – jalousie de métier volgens Evers – zou voor Portman de aanleiding zijn geweest om ook in Amsterdam opnamen te maken. Alle door Evers genoemde feiten kunnen getraceerd worden, behalve deze beschuldiging. Helaas noemt hij niet altijd zijn bronnen; doorgaans waren dat krantenberichten. Het is in dit geval niet volmaakt duidelijk of Evers een ons onbekende bron bij de hand had of tussen de regels door iets las wat er niet staat. Als er personen geweest zijn die de kwaliteit van Portmans werk niet konden evenaren en daarop uit frustratie zijn integriteit in twijfel trokken, dan hebben zij zich verder geheel stil gehouden. De eerstvolgende persoon van wie bekend is dat hij in Nederland gedaguerreotypeerd heeft, is Louis Lemaire, die uit Parijs afkomstig zou zijn en midden november in Den Haag verscheen om daar het procédé in het openbaar te demonstreren en apparatuur te verkopen. Aangezien hij eerder die maand in België actief was, is het niet waarschijnlijk dat hij Portman verdacht probeerde te maken.

Portmans daguerreotypieën zijn – voor zover bekend – niet bewaard gebleven, een lot dat het werk van meer pioniers overkomen is. Behalve de genoemde berichten en advertenties is er nog een bron die iets meedeelt over zijn fotografische activiteiten. Op 16 december 1839 schreef Portman namelijk een brief aan J.J.F. Wap (1806-1880), die toen leraar in de Nederlandse taal-, letter-, geschied- en aardrijkskunde was aan de Koninklijke Militaire Academie te Breda. De brief, die zich in de collectie van het Rijksprentenkabinet/Rijksmuseum bevindt, luidt als volgt:

“Amsterdam 16 Dec 1839

Weledele Heer & vriend! / Ik haast mij op uw geëerde van gisteren te antwoorden, dat de Prijs der Daguerrotype te Parijs is frank 425 [;] Emballage 10[;] Port en ink recht 42 50[;] Francs 477-50[.] Dit is de eerste qualiteit. Er is nog een tweede welke circa fr. 300 kost buiten port en ink: recht. Beide zijn van Giroux getekend, en dus nagezien, door Daguerre zelf. – Bij een zodanig toestel zijn 6 Platen[.] verkiest men meer, dan kost het stuk francs 6[.] Er is dan eene handleiding bij. Het was mij hoogst aangenaam te vernemen dat de ge[zondene?] proeven van nut geweest zijn, en voordeelig op de Maatschappij heeft geinfluenceerd. Ik ben zeer gevoelig aan Ued goedheid om voor mij het belang¬ rijk artikel uit Le Journal de Pharm: te laten afschrijven[.] Voorlopig betuig ik Ued daarvoor mijnen oprechten dank. Mijn ongelukkige hand is nog lang niet beter [.] Het schrijven valt mij dus zeer moeilijk[.] Ued zult mij dus ten goede houden dat ik hierbij niets meer voeg dan de verzekering mijner hoogachting en oprechte vriendschap

UedDwdien & vriend

PS nog moest ik bemerken dat de goedkoope Toestellen kleiner zijn, dus ook de platen veel kleiner [.] De galvanotype heeft bij mij eenige tijd gerust, maar de Heer Matthes alhier maakt goede proeven [.] wij moeten het nu maar op de Kunst toepassen[.]”

De in deze brief genoemde prijzen van daguerreotypie-toestellen komen overeen met de prijzen zoals vermeld in het al genoemde, begin november verschenen artikel over het daguerreotyperen in het Nederlandsch Magazijn. Daarin werd ook opgemerkt dat Portman zich belast had met de levering van die uitrustingen. Alphonse Giroux was een Parijse instrumentmaker die zich verzekerd had van de steun van Daguerre zelf: die waarmerkte iedere daguerreotypie-camera die Giroux bouwde. Door Portmans ‘ongelukkige hand’ is deze oudste Nederlandse brief over de fotografie noodgedwongen kort. Hij zinspeelde nog op proeven die hij Wap gezonden had en die blijkbaar van nut waren gebleken voor een niet nader omschreven ‘maatschappij’.

Het betreft hier de Bredase afdeling van de Maatschappij tot Bevordering van Beeldende Kunst in de Nederlanden, waarvan Wap de voornaamste oprichter was. Deze maatschappij was in 1839 opgericht en ging vermoedelijk al in 1843 weer ter ziele. De Bredasche Courant meldde op 12 december (dus vier dagen voor Portmans brief) dat de Bredase afdeling een ‘kunstbeschouwing’ hield waarbij waarschijnlijk het daguerreotypie-procédé zou worden gedemonstreerd door ‘den Talentvollen Kunstschilder Portman’. Deze was uiteindelijk niet aanwezig en de nieuwe uitvinding is ook niet gedemonstreerd, maar er zijn wel enkele van Portmans daguerreotypieën te zien geweest. Twee dagen later zijn er, blijkens een bericht in de Bredasche Courant, een paar daguerreotypieën tentoongesteld in een zaal boven het koffiehuis van de weduwe Beekmans aan de Grote Markt. Deze zullen ook wel van Portmans hand zijn geweest. Het artikel dat Wap zo bereidwillig liet afschrijven moet ‘Sur la découverte de M. Daguerre’ van P.-A. Cap zijn, in november gepubliceerd in het Journal de pharmacie et des sciences accessoires 25 (1839), p. 725-731. De ‘galvanotype’ waarover Portman in het post scriptum rept heeft niets met fotografie te maken. Het betreft een in 1837 gevonden methode (galvanografie) om drukvormen (letterzetsel, gegraveerde platen en dergelijke) te vermenigvuldigen. C.J. Matthes, de latere hoogleraar in de wis- en natuurkunde, deed er in 1839 kennelijk proeven mee.

Het artikel in het Nederlandsch Magazijn is gebaseerd op Daguerres eigen handleiding Description pratique des procédés du daguerreotype. Deze werd eerst los uitgegeven en vervolgens toegevoegd aan de in rap tempo verschijnende herdrukken van de uitgebreidere en bekendere hand¬ leiding van Daguerre, Historique et description des procédés du daguerreotype et du diorama (Parijs 1839). Het stuk begint en eindigt vriendelijk met Portmans naam, terwijl het verder louter zakelijk van toon het daguerreotypie-procédé uitlegt. Hierdoor is het vermoeden gerechtvaardigd dat Portman zelf de (anoniem gepubliceerde) tekst heeft geschreven. Voor een afzonderlijke uitgave werd kennelijk onvoldoende interesse verwacht in Nederland.

Het is onbekend of Portman de fotografie alleen als een interessant experiment heeft opgevat of dat hij er een nieuwe broodwinning in heeft vermoed. In een brief in het bezit van de Koninklijke Bibliotheek, gedateerd 7 april 1840, vraagt Portman een onbekende geadresseerde om een onderhoud. Hij zou die “liefst niet midden op den dag [hebben], terwijl ik zittingen heb”. Het is niet uit de brief op te maken of het hier een zitting betreft voor het maken van een fotografisch of een geschilderd portret: Portman heeft namelijk ook vele portretten geschilderd. Uit een advertentie van het ‘Magazijn van Schilder en Teekenbehoeften’, dat Portman met zijn jongere broer Lodewijk Anton (1804-1853) dreef, blijkt dat zij in 1843 nog fotografische benodigdheden leverden (‘Verzilverde GEPLETTE PLATEN en CHLORURE D’OR tot het Daguerréotypiseren dienstig’). Na de opheffing van de zaak in 1853 worden in de veilingcatalogus van de inboedel geen fotografica meer genoemd. Die zijn ofwel buiten de veiling gehouden, ofwel Portman handelde er niet meer in.

De fotografie was voor Portman een van zijn verschillende (neven)activiteiten. Dat was onder kunstschilders niet ongebruikelijk: zij konden lang niet altijd van het penseel leven. Portman heeft met zijn jongere broer Lodewijk Anton vanaf (op zijn laatst) 1826 de winkel in schilderen tekenbehoeften voortgezet, die hun vader in 1817 had opgericht. Rond 1827 hebben de twee broers ook een steendrukkerij gehad. Portman kreeg de eerste beginselen in de tekenkunst onderwezen door zijn vader, Lodewijk Gottlieb Portman. Deze was vooral als graveur bekend. Christiaan kreeg in 1818-1819 gedurende een jaar les van de bekende portret-, genre- en historieschilder Cornelis Kruseman en ontving daarna nog ‘raadgevingen’ van de eveneens om zijn portretten en historiestukken vermaarde J.W. Pieneman. Portman heeft zelf ook voornamelijk deze twee genres beoefend, zij het met minder succes. Vanaf 1820 zond hij regelmatig schilderijen in naar de jaarlijkse Tentoonstellingen van Kunstwerken van Levende Meesters. De kritieken waren aanvankelijk nog wel lovend, maar dat was mede ingegeven door de belofte van zijn jeugdigheid. In 1825 ontving hij de ‘groote prijs’ van de Koninklijke Akademie van Beeldende Kunsten voor zijn inzending van een schilderij met het (voorgeschreven) thema Adam en Eva bij het lijk van Abel; de prijs hield ook het lidmaatschap in van deze in Amsterdam gevestigde instelling. In latere jaren kwam hij er minder goed vanaf. Al had hij geen groot succes als schilder, Portman was niet zonder aanzien. Hij behoorde namelijk tot de oprichters van de Amsterdamse kunste¬ naarsvereniging Arti et Amicitiae en was in de jaren 1840-1842 ook haar secretaris. In 1841 was hij tevens secretaris van de Amsterdamsche Commissie tot oprigting van een Standbeeld van Rembrandt (dat er pas een decennium later is gekomen).

Rond 1842 lijkt zijn schilderscarrière in een impasse te zijn geraakt. Tot dat jaar zond hij vrijwel jaarlijks in naar de Tentoonstellingen van Kunstwerken van Levende Meesters, daarna nog slechts driemaal. In 1842 of 1843 verhuisde hij van Amsterdam naar Beverwijk, in 1844 naar Alkmaar. Daar ontmoette hij zijn collega Marinus Jacobus Stucki, die aan de kunstenaarsbiograaf Kramm schreef: “hij schildert tegenwoordig niet, maar heeft gepasseerde jaar te Beverwijk woonende nog al eenige portretten (voor plaisir) geschildert, en ik denk, dat hij dit hier ook wel doen zal”. Hij schilderde zijn laatste portretten mogelijk in 1847 (het laatste dat bekend is dateert uit dat jaar). Toen hij zich in 1850 liet uitschrijven uit Alkmaar om naar Haarlem te gaan, gaf hij op geen middelen van bestaan te hebben. Mogelijk beschikte zijn tweede vrouw, met wie hij in 1845 trouwde, over enig geld; op de huwelijksakte staat vermeld dat hij zonder bepaald beroep is. Midden jaren veertig heeft hij zich nog bezig gehouden met een aantal inpolderingen in de kop van Noord-Holland en in 1849 verkreeg hij voor de duur van vijf jaar octrooi op ‘vloeibaar doorhaalblauw voor linnen en andere witte stoffen’. Hij zou ook ‘Portmans poetspommade’, waarvan de werking ons onbekend is, in de handel hebben gebracht.

Nadat Portman in 1851 naar Kleef verhuisde en zijn broer in 1853 overleed, werd hun firma in schilder- en tekenbenodigdheden opgeheven. Al in 1851 was op een veiling het schilderijenbezit van een onbekende ‘Kunstliefhebber’ te koop aangeboden. Het aantal werken van Portman daaronder was zo groot (ruim 40 nummers) en het moment van veilen lag zo dicht bij diens vertrek naar het buitenland, dat verondersteld mag worden dat hij de eigenaar was. Na een aantal jaren in Kleef, heeft Portman zich rond 1856 in Parijs gevestigd. (Vanaf dat jaar vermelden de jaarverslagen van Arti et Amicitiae Parijs als zijn woonplaats. Het bekende lexicon van Scheen noemt 1859 als jaar van verhuizing, maar Scheen zit er wel vaker naast.)

Het enige dat bekend is over die buitenlandse periode, is dat hij in 1860 samen met mr. Willem Karel van der Breggen een plan indiende bij het Amsterdamse stadsbestuur om de Ooster- en Westerdoksdijken te verbinden door middel van een dijk en de stad aan de zijde van het IJ uit te breiden. De dijk zou een “kapitale” schutsluis krijgen “juist midden voor het tegenwoordige Damrak of het verlengde daarvan” om schepen door te laten. In het nieuwe terrein zou een oostelijke en westelijke hoofdgracht aangelegd moeten worden, beide uitgaande van het Damrak. De rest van het terrein zou bebouwd worden met woon- en pakhuizen. Het benodigde kapitaal bedroeg circa 8 miljoen gulden. De concessie waar zij om verzochten is niet verleend en op de plaats waar zij hun dijk planden ligt tegenwoordig het Centraal Station. In 1868 bezocht Portman Nederland vanuit Parijs. Hij is op 18 oktober in Beverwijk overleden in het huis van zijn zwager J.P. Kool.

Portman is een van de vele kunstenaars geweest die, voor kortere of langere tijd, gefotografeerd hebben. Portman nam de camera op toen de fotografie nog maar nauwelijks geïntroduceerd was. Pas in 1842 kreeg de fotografie in Nederland een voet aan de grond en het zou nog anderhalf tot twee decennia duren voordat in iedere stad een of meer permanente ateliers geopend werden. Als schilder was Portman een figuur van de tweede orde. Voor zover zijn schilderijen en tekeningen zich in museaal bezit bevinden, leiden ze een bestaan als depotdochters. Afgaande op hun kwaliteit is dat niet geheel onbegrijpelijk. In de geschiedenis van de Nederlandse fotografie is Portmans rol heel wat prominenter: hij is, voor zover bekend, de eerste Nederlander geweest die fotografeerde. Het is daarom des te ironischer dat er van zijn hand wèl allerlei schilderijen bewaard zijn gebleven, maar geen enkele foto. Er is althans geen enkele daguerreotypie bekend die aan Portman kan worden toegeschreven.

Documentatie