Fotolexicon, 16e jaargang, nr. 32 (november 1999) (nl)

Ad van Denderen

Karen Duking

Extract

Ad van Denderen behoort tot de generatie fotografen die in de jaren zestig de traditie van ‘human interest’ documentaire en reportagefotografie voortzette. Door de jaren heen is hij altijd een freelance en onafhankelijk reportagefotograaf gebleven. Zijn reportages getuigen van een diepgaande inleving in zijn onderwerp en van een persoonlijk betrokken visie op uiteenlopende situaties en gebeurtenissen, of dat nu de Palestijnen in de Gazastrook betreft of de Turkse gemeenschap in Amsterdam.

Biografie

.

1943

Ad van Denderen wordt op 7 oktober 1943 in Zeist geboren, als zoon van Evert van Denderen en Ada van Denderen-Broek. Zijn vader is distillateur bij de firma Koster aan de Oude Gracht in Utrecht.

1956-‘60

Na de lagere school in Zeist gaat Ad van Denderen op dertienjarige leeftijd naar de School voor de Grafische Vakken aan de Jutphaseweg in Utrecht. Naast zijn opleiding voor handzetter gaat hij een avondcursus lay-out volgen. In 1960 slaagt hij voor het examen handzetten.

1960-‘63

Van Denderen gaat de in 1960 nieuw opgestarte opleiding Esthetisch Grafisch Adviseurschap aan de Utrechtse School voor de Grafische Vakken volgen. Omdat de studie een HBS-diploma vereist, dat Van Denderen niet bezit, volgt hij de vakken als hospitant. Hij mag een vrij vakkenpakket kiezen, maar krijgt geen diploma. De opleiding biedt naast grafische vakken tevens fotografielessen, die door fotografe Ata Kando worden gegeven.

Van Denderen besluit de lessen te volgen en koopt zijn eerste camera, een tweedehands Rolleiflex. In 1963 rondt Van Denderen zijn grafische vakkenpakket als hospitant af.

1965

Ad van Denderen verhuist naar Breda, waar hij op kamers gaat wonen. Van Denderen is daar een half jaar werkzaam bij Dagblad De Stem, waar hij de weekendbijlage op poten zet.

1965-‘66

Van zijn verdiensten bij De Stem koopt Van Denderen een Canon kleinbeeldcamera en daarmee reist hij medio 1965 naar Azië. Liftend begint hij aan een ongeveer anderhalfjaar durende reis die hem naar Turkije, Israël, Iran, Pakistan, Nepal en India voert. In Lahore in Pakistan belandt hij in de gevangenis op verdenking van spionageactiviteiten.

1967

Van Denderen is als grafisch vormgever werkzaam bij drukkerij De Boer in Hilversum. Hij woont in die periode in Austerlitz.

1968

Hij wordt lid van de GKf.

Hij reist naar het Midden-Oosten en belandt tijdens deze reis wegens hasj-bezit in een Perzische gevangenis.

1969

Ad van Denderen verhuist naar Amsterdam.

1969-‘86

Hij is werkzaam als fotograaf voor KRO-gids Studio

1978-‘79.

In opdracht van de Stichting Amsterdams Fonds voor de Kunst fotografeert hij de oude Huizen van Bewaring in Amsterdam.

1980

Samen met televisiedocumentairemaker Remmelt Lukkien maakt Ad van Denderen de KRO-documentaire Het leven van een misdadiger.

In opdracht van de Stichting Amsterdams Fonds voor de Kunst fotografeert hij de Turkse gemeenschap in de stad.

1981

Bij de Zilveren Camera-competitie krijgt Van Denderen de tweede prijs in de categorie Documentaire Fotografie.

1982

Van Denderen wint de eerste en de derde prijs in de categorie Documentaire Fotografie in de Zilveren Camera-competitie en de derde prijs in de categorie De mens en zijn leven.

1983

Bij de Zilveren Camera-competitie wint hij de tweede prijs in de categorie De mens en zijn leven.

1991

Zijn eerste fotoboek, getiteld Welkom in Suid-Afrika, wordt gepubliceerd.

Ad van Denderen ontvangt de Capi-Lux Alblas Prijs 1990.

1993

De Stichting Fonds Anna Cornelis nodigt Van Denderen uit gedurende een jaar de situatie van de Palestijnen in Israël te fotograferen.

1996

Ad van Denderen wint de W. Eugene Smith runner-up Grant in Humanistic Photography van het International Center of Photography in New York.

1997

Zijn tweede fotoboek Peace in the Holy Land verschijnt.

1998-‘99

Van Denderen werkt sinds 1998 intensief aan een project over asielzoekers in Europa, waaraan hij in 1990 is begonnen. Hij fotografeert achtereenvolgens asielzoekers in Nederland, Duitsland, Turkije en Griekenland. In september 1999 vertrekt hij naar Italië om asielzoekers in dat land te fotograferen.

Beschouwing

Ad van Denderen ontwikkelde zich in de loop der jaren van een fotojournalist naar een documentair fotograaf. Hij fotografeert mensen en de omstandigheden en omgeving waarin zij leven en werken. Als freelance fotograaf reist hij de wereld af. In de jaren zestig, zeventig en tachtig fotografeerde hij voor verschillende kranten en tijdschriften en in dat kader had zijn werk een journalistiek karakter. Sedert zijn eerste grote documentaire opdracht, de serie Huizen van Bewaring in 1978, streeft hij naar meer diepgang en nuance in zijn onderwerpen. Het foto-essay als een vorm waarin foto’s in samenhang en context worden gepresenteerd, heeft sindsdien zijn voorkeur. Van Denderen blijft zijn onderwerpen soms jarenlang trouw. Dat schept vertrouwen en geeft hem toegang tot gemeenschappen die niet gewend zijn op een open manier met vreemden om te gaan.

Tijdens zijn opleiding aan de School voor de Grafische Vakken in Utrecht kwam Van Denderen in contact met Gosse Petersen, leraar tekenen en grafisch ontwerpen. Petersen stimuleerde hem tot verdere ontplooiing als grafisch ontwerper. Van Denderen besloot daardoor om naast zijn opleiding voor handzetter een avondcursus lay-out te gaan volgen. Op de avondcursus kwam Ad van Denderen in contact met Maarten Houtman, docent grafische vormgeving. Houtman en Petersen moedigden hem aan de in 1960 nieuw opgestarte opleiding Esthetisch Grafisch Adviseurschap te volgen. Tijdens deze opleiding kwam Van Denderen voor het eerst in aanraking met fotografie.

Zijn keuze voor fotografie was niet bewust, maar beruste op toeval. Op dat moment (1962) had Ata Kando er de lessen van Aart Klein overgenomen. Hoewel Ad van Denderen nooit had gefotografeerd, besloot hij de lessen van Kando te volgen. Al spoedig bleek dat hij er aanleg voor had, maar zijn belangstelling bleef toch voornamelijk gericht op grafisch vormgeven.

In 1965 vertrok Ad van Denderen liftend voor een reis van anderhalf jaar naar Turkije, Israël, Pakistan, Nepal, Iran en India. In de voorafgaande twee jaren hield hij zich nauwelijks met fotografie bezig. Zijn voorgenomen reis bracht daar verandering in. Voor vertrek kocht Van Denderen een Canon kleinbeeldcamera.

In de jaren zestig was reizen naar verre bestemmingen nog bijzonder, zeker voor iemand die dat niet van huis uit gewend was. “Ik kom uit een arbeidersgezin, wij reisden nooit, het verste wat ik ging was geloof ik één keer per jaar op de fiets naar Hilversum met mijn ouders. Dus ik wilde in ieder geval wat zien van de wereld. Daar kan je je wel iets bij voorstellen als je jong bent. Je hebt fantasieën en dromen. Dus alles wat maar enigzins avontuurlijk was zocht ik op en deed dat meteen vrij rigoureus.” Tijdens zijn reis fotografeerde Ad van Denderen mensen in hun dagelijkse situatie. Door voortdurend geldgebrek kwam hij met de onderkant van de samenleving in aanraking. De fotograaf leefde samen met bedelaars, de laagste kaste: de gedoemden. Ondertussen schoot hij foto na foto. Hij werd geboeid door de Indiase godsdienst, de Indiase manier van leven en denken en hoe mensen in ellendige omstandigheden het hoofd boven water houden. Door deze betrokkenheid ontstond in zijn werk een centrale thematiek: het vastleggen van de levensomstandigheden van de onderste lagen van de samenleving. Van Denderen maakte circa vijfduizend foto’s. De helft werd hem afgenomen in Pakistan, waar hij -verdacht van spionage-activiteiten – in de gevangenis belandde. Dat hij onschuldig was, kon snel worden bewezen, maar de films die hem waren afgenomen, kreeg hij niet meer terug.

Na zijn terugkomst in Nederland kwam Van Denderen in contact met Herman Zwart, de toenmalige directeur van de Nederlandse Kunststichting (NKS). Zwart vond zijn foto’s interessant en vroeg subsidie voor een expositie aan. Van Denderens eerste tentoonstelling, fotoimpressies, was een feit. De expositie werd in oktober 1967 in Slot Zeist geopend door Ata Kando. Daarna waren de foto’s te bezichtigen in Amersfoort, Maassluis en Maarsbergen.

Ondanks deze promotie van zijn fotografische kwaliteiten koos Ad van Denderen in 1967 toch voor een baan in zijn oorspronkelijk vakgebied en ging als grafisch ontwerper werken bij drukkerij De Boer in Hilversum. Daar realiseerde Van Denderen zich al spoedig dat grafisch vormgeven niet meer bij hem paste. Zijn reiservaringen hadden zijn inzichten veranderd. Hij had een andere, vrije manier van leven ontdekt. Het duurde dan ook niet lang voordat hij ontslag nam. Hij besloot zich op fotografie te richten en het avontuur te zoeken. Via Ata Kando ontmoette Van Denderen andere fotografen, onder wie Maria Austria, Eva Besnyö, Carel Blazer en Koen Wessing. Laatstgenoemde was ook een leerling van Kando geweest. Door haar aanwijzingen kregen beide fotografen het vak onder de knie. In 1968 werd Ad van Denderen lid van de GKf, waardoor hij met meer collegafotografen in contact kwam. In datzelfde jaar pakte de fotograaf wederom zijn biezen en vertrok richting het Midden-Oosten. Zijn pasverworven vrijheid werd echter ernstig beknot toen hij in Iran werd opgepakt wegens hasj-bezit. Van Denderen zat daar ongeveer een jaar in de gevangenis.

Na terugkomst van zijn Midden-Oosten avontuur kon Van Denderen in 1969 bij de KRO-gids Studio aan de slag. Bij Studio werden naast Ad van Denderen fotografen als Eddy Posthuma de Boer, Philip Mechanicus en Paul Huf aangetrokken om samen met onder anderen Adriaan Venema, Han van der Meer en Joop van Tijn reportages te maken. Voor Ad van Denderen betekende de Studiogids vooral een prettige manier om van fotografie te kunnen leven. Als freelancer voelde hij zich beter thuis bij de toentertijd links georiënteerde gids dan in het strakke keurslijf van een drukkerij. Bovendien kreeg de fotograaf de mogelijkheid om soms in het buitenland te werken. In deze periode maakte Van Denderen voornamelijk fotojournalistiek werk. Hij bleef soms voor langere tijd op een bepaalde plek, maar kwam nog niet toe aan het uitdiepen van een onderwerp, zoals hij dat de laatste jaren doet. Omdat Studio als een financiële buffer fungeerde, bleef Van Denderen daar tot 1986 werken.

In 1978 en 1979 maakte Ad van Denderen in opdracht van de Stichting Amsterdams Fonds voor de Kunst ruim tweeduizend foto’s van twee oude Huizen van Bewaring in Amsterdam. De aanleiding voor Van Denderens keuze voor een serie over gevangenissen was de sluiting van de Huizen van Bewaring 1 (Kleine-Gartmanplantsoen) en 2 (Havenstraat) na honderdveertig jaar dienst te hebben gedaan. Gedetineerden werden overgeplaatst naar het nieuwe Huis van Bewaring Overamstel, beter bekend als de Bijlmerbajes. Voordat alles verloren zou gaan wilde Van Denderen het leven binnen deze oude gevangenismuren vastleggen. In zijn keuze voor dit thema speelde ook een persoonlijk motief mee: de periode dat de fotograaf zelf gevangen zat. De langdurige gevangenschap in Perzië (tegenwoordig Iran) heeft veel invloed op zijn verdere leven gehad. Om die periode af te sluiten wilde Van Denderen iets met dat thema doen.

De serie Huizen van Bewaring vormde de overgang naar een andere manier van werken, waarbij de nadruk op documentaire fotografie kwam te liggen. De foto’s en reportages die Ad van Denderen voor die tijd maakte, dienden gewoonlijk ter illustratie van een artikel. Huizen van Bewaring was een geheel op zichzelf staande reportage. Er ging een langdurig en diepgaand onderzoek aan vooraf, waarbij Van Denderen zich vrijwillig liet opsluiten om dezelfde ervaringen op te doen als de gedetineerden die hij fotografeerde.

In 1980 kreeg Ad van Denderen een tweede opdracht van het Amsterdamse Fonds voor de Kunst. De fotograaf kwam met het voorstel om een tijdsbeeld te geven van de Turkse gemeenschap in Amsterdam. Evenals met het thema gevangenissen voelde de fotograaf een zekere mate van verbondenheid met de Turkse samenleving. In dezelfde periode was Van Denderen voor De Tijd bezig met een portret van een Turkse kickbokser. Bovendien heeft hij diverse malen voor langere tijd in Turkije rondgetrokken, waardoor hij de Turkse cultuur heeft leren kennen.

Met deze serie wilde Ad van Denderen aan Nederlanders laten zien hoe er achter de huiskamermuren geleefd wordt. Hij wilde met zijn foto’s iets positiefs overdragen, iets veranderen in de gereserveerde houding van de Nederlanders ten opzichte van de Turkse gemeenschap.

In de jaren zestig en zeventig was het gebruikelijk dat geëngageerde documentaire fotografen hun werk in opinietijdschriften publiceerden. Dit genre fotografie werd gemaakt met de intentie een functie te vervullen als informatief en kritisch medium, niet voor expositiedoeleinden in musea of galeries. Overeenkomstig deze opvatting publiceerde Van Denderen voornamelijk in tijdschriften met een kritische maatschappelijke visie, maar daarnaast exposeerde hij wel regelmatig.

In 1979 werd Ad van Denderen door televisiepresentator Aad van den Heuvel geïnterviewd in de Alles is anders show. In hetzelfde programma trad Joop van Tijn op, op dat moment werkzaam als politiek redacteur bij Vrij Nederland. Hij zag Van Denderens gevangenisfoto’s en nodigde hem uit om ze in Vrij Nederland te publiceren. Vanaf die tijd leverde Van Denderen regelmatig foto’s bij artikelen. Hij werd in 1988 ‘vaste’ freelance medewerker voor Vrij Nederland en publiceerde grote en kleine reportages en beeldverhalen met uiteenlopende thema’s als de sluiting van de mijnen in België, Zuid-Afrika, jongerencultuur, Palestijnen, alleenstaanden, verschillende geloofsovertuigingen, Litouwen en asielzoekers in Nederland.

Vanaf 1980 werkte Ad van Denderen regelmatig freelance voor Avenue. Hij maakte voor dit tijdschrift reportages met thema’s als Koerden in Oost-Turkije, Mexicanen in Los Angeles, een gemengd huwelijk in Nederland, de val van het Russisch imperium in de Balkanstaten en het openbaar vervoer van Caïro naar Kaapstad.

Zonder vooropgezet plan vertrok Ad van Denderen in 1990 met zijn vriendin Margalith Kleijwegt, op dat moment redacteur van Vrij Nederland, naar Zuid-Afrika. In Johannesburg kochten zij enkele kranten, waarin de gespannen situatie tussen de zwarte en blanke bevolking in het stadje Welkom breed werd uitgemeten. Van Denderen en Kleijwegt besloten naar Welkom, een van de belangrijkste mijnstadjes van Zuid-Afrika, af te reizen. De stad ligt op driehonderd kilometer afstand van Johannesburg en is in 1947 ontstaan omdat er goud in de grond zat. Gelijktijdig met Welkom is Thabong ontstaan, de township voor zwarten aan de rand van Welkom. Welkom is een broeinest van de blanke, rechtse Afrikaner Weerstandsbeweging (AWB) en de daarvan afgesplitste militante Blanke Veiligheid. De leden van de AWB en Blanke Veiligheid vormen een minderheid, maar ze zijn actief en nadrukkelijk aanwezig.

Ad van Denderen fotografeerde diverse aspecten van het dagelijks leven van zwart en blank: het leven in Thabong, zwarte mijnwerkers aan het werk, blanke mijnwerkers in hun kleedkamer, zwarte vrouwen die werkzaam zijn in de bouw of als verpleegster, huishoudster of nannie, blanke gelovigen in de kerk van de Pinkstergemeente, blanken en zwarten die uitgaan in discotheken en cafés. Van Denderen fotografeerde rellen, het AWB trainingskamp en leden van Blanke Veiligheid tijdens schietles.

Ad van Denderen bezocht Welkom datzelfde jaar nog een keer. Beide bezoeken resulteerden in circa vijfduizend foto’s en een fotoboek met de ironische titel Welkom in Suid-Afrika. In tegenstelling tot de vele nieuwsfoto’s over de apartheid in Zuid-Afrika geven de foto’s van Van Denderen de situatie in een context. Door zijn verblijf in zowel het milieu van de blanke extremisten van de AWB als in zwarte wijken waar blanken niet komen, slaagde hij erin een brede kijk te geven op de gevolgen van apartheid.

In 1997 kwam Van Denderens tweede fotoboek, getiteld Peace in the Holy Land, met steun van Stichting Fonds Anna Cornelis uit. Van Denderen werd gevraagd voor een opdracht, wat uiteindelijk resulteerde in een reportage over de invloed en ontwikkeling van het vredesproces in Israël. In het begin richtte hij zich voornamelijk op de Palestijnen en hield zich zijdelings bezig met de Israëliërs. Volgens de fotograaf gaven de foto’s die in de media verschenen namelijk geen compleet beeld van het conflict: de Palestijnse kant bleef lange tijd onderbelicht. Ad van Denderen koos voor een ander Israël dan tot dan toe gebruikelijk was: het Israël van de Palestijnen. De beschouwer krijgt een beeld van de situatie waarin zij zich bevinden. Hierdoor werd het eenzijdige beeld van stenen gooiende Palestijnen, van aanslagen en van doden bijgesteld tot een menselijker kijk op de situatie.

In beide fotoboeken – Welkom in Suid-Afrika en Peace in the Holy Landwil Ad van Denderen een impressie geven van het dagelijkse leven onder gespannen omstandigheden en van de manier waarop mensen functioneren in zo’n situatie van conflicten en contrasten. Beide boeken zijn indrukwekkende tijdsdocumenten van menselijk leven onder extreme omstandigheden.

In zijn werk zoekt Ad van Denderen naar de achtergronden van spanningen en conflicten die zich overal ter wereld voordoen. Een terugkerend thema is de tegenstelling tussen machthebbers en onderdrukten. Hij probeert in zijn beeldverhalen steeds contexten van spanningsvelden en machtverhoudingen te laten zien en vermijdt daarbij doelbewust de snelle nieuwsfotografie: de fixatie op het ene beeld. Uit zijn foto-essays spreekt een maatschappelijke betrokkenheid. Binnen zijn thema’s is er sprake van duidelijke sympathie voor de zwakkere mens in de samenleving. Esthetiek blijft eveneens een belangrijke rol spelen.

Van Denderen streeft er naar een bepaalde ontwikkeling vast te leggen. Daarom keert hij regelmatig voor langere tijd terug naar gebieden of locaties die hij eerder fotografeerde, zodat hij grondig onderzoek kan verrichten. Ter plekke benadert Ad van Denderen zijn onderwerp voornamelijk intuïtief. Deze manier van werken betekent dat hij met een groter geheel bezig kan zijn en niet alleen met het schieten van mooie plaatjes. Het stelt hem in staat om in een onderwerp te groeien en beter te begrijpen wat er in een bepaalde situatie gebeurt en waarom. Door deze manier van fotograferen maakt Van Denderen zichtbaar wat onder het oppervlak schuil gaat. Het fotograferen vanuit een bredere context maakt dat een conflict tastbaarder en begrijpelijker wordt.

Vorm is belangrijk voor Van Denderen. Dat maakte hij reeds duidelijk door zijn keuze voor een opleiding aan de School voor de Grafische Vakken en speciaal de opleiding Esthetisch Grafisch Adviseurschap. Afhankelijk van het onderwerp dat hij fotografeert, geeft hij de nodige aandacht aan licht. “(…) als je bij voorbeeld door een stad loopt en je ziet iets, dan kan het gebeuren dat je wacht tot het licht mooier wordt”, zei hij in 1985 in een interview met Philip Mechanicus voor Studio. “Bij sociale fotografie is alleen het moment belangrijk. Ik betrap mijzelf wel eens op een esthetisch verleden, omdat ik onwillekeurig bepaalde uitsnedes maak. Dat ondervind ik wel eens als een bezwaar. Mijn foto’s zijn geloof ik ook vrij statisch, dat zou ook best met die esthetische achtergrond te maken kunnen hebben.” Zijn composities zijn duidelijk overwogen. De sterke contrastwerking in zijn zwart-wit foto’s geven zijn werk levendigheid en dynamiek.

Van Denderens eerste camera was een Rolleiflex. Vlak daarna kocht hij een Canon kleinbeeldcamera, later een Nikon en een Leica R4. De electronica van deze Leica bleek echter niet bestand tegen het vochtige klimaat in Afrika. Tegenwoordig fotografeert Van Denderen met een Leica M6, een degelijke, compacte en volledig mechanische camera die op reis goed voldoet en af en toe gebruikt hij een Mamya-7. Hij gebruikt 28mm en 35mm lenzen, Tri-x films en af en toe T-Max 400 films (belicht op 1600 ASA) voor zwart-witfoto’s en Kodak- en Fujifilms voor kleuropnamen. Het overgrote deel van zijn foto’s is zwart-wit.

De klassieke Nederlandse documentaire fotografie, die tot doel heeft met (zwart-wit) reportages in kranten en tijdschriften het publiek over maatschappelijke onderwerpen te informeren, bevindt zich op het moment in een lastige positie. Door de opkomst van de televisie verloor de geïllustreerde pers haar dominante positie en namen de publicatiemogelijkheden steeds meer af. Hedentendage is er in tijdschriften nauwelijks nog plaats voor uitvoerige reportages. Enkele fotografen die al een indrukwekkende staat van dienst hebben opgebouwd, zoals Ad van Denderen en Koen Wessing, maar ook een jongere generatie met fotografen als Kadir van Lohuizen, Leo Erken, Carel van Hees en Petterik Wiggers, vinden echter nog steeds mogelijkheden om deze ‘pure’ vorm van documentaire fotografie te blijven bedrijven.

De veranderingen binnen de documentaire fotografie in de jaren tachtig en negentig zijn op Ad van Denderen nauwelijks van invloed geweest. Hij is relatief onafhankelijk gebleven, in zijn werkwijze en in de keuze van zijn onderwerpen. Van Denderen heeft in de loop der jaren een goede positie voor zichzelf gecreëerd; mede door zijn verworven reputatie kan hij freelance blijven werken en hoeft hij weinig concessies te doen.

“Onafhankelijkheid, integriteit, betrokkenheid en esthetische kwaliteit, dat zijn de ingrediënten van de fotografie van Ad van Denderen en de argumenten voor de jury om aan hem de Capi-Lux Alblasprijs 1990 toe te kennen”, luidde de laatste regel van het juryrapport dat bij deze prijstoekenning behoorde. De fotograaf en zijn werk kunnen nog altijd met deze woorden worden gekwalificeerd. Daarom staat hij nu al vele jaren aan de top in de Nederlandse fotografie. Ook internationaal worden zijn foto’s gewaardeerd en gepubliceerd door diverse Europese tijdschriftuitgevers.

Documentatie

Primaire bibliografie

Remmelt Lukkien (tekst) en Ad van Denderen (foto’s), Kaïro/Kaapstad, in Avenue (februari 1985) 2, p. 74-98.

Ad van Denderen en Han Singels (samenstelling), Welkom in Suid-Afrika, Amsterdam (Focus) 1991 (met foto’s).

Ad van Denderen (tekst en foto), Lichtjaren. 50 Jaar GKf-fotografen. Ad van Denderen. Huis van bewaring, 1970, in Focus 82 (oktober 1995) 10, p. 30.

Joop van Tijn e.a. (tekst), Peace in the Holy Land, Breda (De Geus) 1997.

foto ‘s in:

Diverse bijdragen aan: Frankfurter Allgemeine. Magazin, GEO-Duitsland, GEO-France, GEO-Italia, GEO-Spain, The Independent, Liberation, De Morgen, NRC Handelsblad, Parool, Photo-Italia,Reportage, Stern, Trouw, de Volkskrant en Zero.

Catalogus tent. Fotoimpressies Ad van Denderen, Rotterdam (Museum voor Land-en Volkenkunde) 1968.

Studio/KRO Studio 1969-1986.

Fotografen 1976. Geïllustreerde ledenlijst van de beroepsvereniging van fotografen GKf, Amsterdam (GKf) 1976, p. 18-19.

De Groene Amsterdammer 1976-heden (enkele bijdragen).

Catalogus tent. Aspecten hedendaagse fotografie, Schiedam (Stedelijk Museum Schiedam) 1979, ongepag.

Vrij Nederland 1979-heden.

Avenue 1980-1994.

Catalogus Jaar te kijk 1981. De Zilveren Camera, Amsterdam (Elsevier) 1981, afb. kleur H-M.

Catalogus World Press Photo 1981, Amsterdam (Elsevier) 1981.

Steef Davidson en Frans van Burkom, Geen commentaar. Fotografen als ooggetuigen van agressie en geweld (catalogus), Amsterdam (Nederlandse Kunststichting) 1982.

Catalogus Jaar te kijk 1982. De Zilveren Camera, Amsterdam (Elsevier) 1982, afb. 114-117, 131-139.

Stedelijk Jaarverslag Amsterdam 1982, p. 7-9, 11,21,28, 33, 37, 47, 62-65, 79- 87.

Schipholland 6 (27 november 1982) 15, p. 9.

Catalogus Jaar te kijk 1983. De Zilveren Camera, Amsterdam (Elsevier) 1983, afb. 19-20, 130, 153-155.

Holland Herald 19 (1984) 6, p. 38-40, 42-44.

LJ. Wagenaar (tekst), Allemaal Amsterdammers, z.p. [Amsterdam] (Amsterdams Historisch Museum) 1985.

Jan Lucassen en Rinus Penninx, Nieuwkomers. Immigranten en hun nakomelingen in Nederland 1550-1985, Amsterdam (Meulenhoff Informatief) 1985

Catalogus tent. Wat Amsterdam betreft… , Amsterdam (Stedelijk Museum) 1985.

Een foto zegt meer dan…, Amsterdam (Nieuwe Revu) 1985.

Holland Herald 20 (april 1985) 4, p. 8-13, 16.

VPRO (6 april-12 april 1985) 14.

Panorama (30 mei-7 juni 1985) 23, p. 22-27, 29, 86.

Rinus Ferdinandusse (tekst), 24 Hours/Uur/Stunden Amsterdam, Amsterdam (Meulenhoff/Landshoff) /Londen (Thames and Hudson) /Keulen (DuMont Buchverlag) 1986.

Stipendia 86-87. Werken op het gebied van fotografie, industriële vormgeving en landschapsarchitectuur, Amsterdam (WVC) 1987.

Perspektief (juni 1987) 28/29, p. 70-71.

Wout Buitelaar, Michel Pellanders en Ruud Vreeman (samenstelling), In het spoor van Heijenbrock. Beelden van industriële ontwikkeling, Amsterdam (De Balie) 1988.

Hans Dorrestijn, Het complete antihondenboek, Amsterdam (Bert Bakker) 1988, omslag, p. 48, 50-53, 55, 57, 59-61.

Mattie Boom, 150 jaar fotografie. Een keuze uit de collectie van de Rijksdienst Beeldende Kunst, Den Haag (SDU) 1989, p. 53, 163 (serie: RBK-reeks, nr. 2).

Catalogus Foto 89. 3e Internationale Foto-manifestatie in Amsterdam, Den Haag (SDU) 1989, p. 138, 140.

(Prentbriefkaarten) Serie van 7 foto’s van Ad van Denderen, Mannen van de mijn, Amsterdam (LASSO) z.j. [ca. 1989].

Adriaan Monshouwer e.a. (hoofdred.), De wereld van KLM in 24 uur, z.p. [Amstelveen] (Koninklijke Luchtvaart maatschappij N.V.) 1989, p. 194-195, 256.

Onze Wereld september 1989, p. 38.

Hans van Blommestein e.a. (samenstelling), Op Reportage. 25 Jaar Avenuereisfotografie, Amsterdam (Focus)/Den Haag (SDU) 1990.

Catalogus Internationale fotoveiling Amsterdam, Amsterdam 1991, ongepag.

Nieuwe Revu 15 mei 1991.

I. Kester en A. van Denderen, Slachtoffers van Saddam Hoessein, in Studio 19/25 oktober 1991, p. 12-14.

Catalogus Internationale fotoveiling Amsterdam, Amsterdam 1992, ongepag. Adrienne van Heteren e.a. (eindred.), De houten camera, Amsterdam (Stimuleringsfonds Nederlandse Culturele Omroepproducties) 1993, p. 69.

Auteur onbekend, ICI Photography Awards, Londen 1992.

Focus 80 (mei 1993) 5, p. 77.

Taco Anema e.a. (red.), 50 Jaren fotografie. GKf 1945-1995, Amsterdam (De Verbeelding) 1995, p. 160-163.

Catalogus tent. GKf. Vijftig jaren van toekomst, Groningen (Stichting Aurora Borealis) 1995, ongepag.

Hallelujah! God krijgt kleur. De oude kerken stromen leeg, de nieuwe stromen vol, in Vrij Nederland Document maart/april 1995.

Auteur onbekend, UM, z.p. 1997.

Susan Meiselas, Kurdistan. In the shadow of history, New York (Random House) 1997.

P. Wombell, S. Bode en J. Millar, Airport: The Most Important New Buildings of the Twentieth-Century, London (The Photographers’ Gallery) 1997.

Sybrand Zijlstra (eindred.), Haute culture. Tussen droom en werkelijkheid, Groningen (Nederlandse Gasunie) 1998.

Catalogus tent. De ontdekking van de Hoeksche Waard, Zwolle (Stichting AIR) 1998.

Metro 10 september 1999, p. 12-13.

Secundaire bibliografie

H.v.W., Foto’s van Ad van Denderen geëxposeerd in het Slot, in Nieuwe Zeister Courant 2 oktober 1967.

J. Kunkeler, Fotograaf Ad van Denderen ging vrijwillig de cel in.”In de gevangenis heb je alleen nog maar je gedachten”, in De Tijd 13 april 1979.

Bas Roodnat, Expositie Schiedam: fotografie als middel en als doel, in NRC Handelsblad 21 juni 1979.

Catalogus tent. De stad in zwart/wit. Vijf jaar Amsterdamse dokumentaire foto-opdrachten, Amsterdam (Museum Fodor) 1981, p. 20, 34 (Skrien (juni 1981) 108, bijlage).

Auteur onbekend, Zwart/witte beelden van Amsterdam, in Haarlems Dagblad 17 juni 1981.

Catalogus tent. Foto’s voor de stad. Amsterdamse documentaire foto-opdrachten 1981-1982, Amsterdam (Amsterdams Historisch Museum) 1983, ongepag.

Bas Roodnat, Foto’s van sociale ontwikkelingen voor blad en archief, in NRC Handelsblad 30 juni 1983.

(Prentbriefkaarten) Mapje met serie van 10 foto’s en tekst van Philip Mechanicus, Ad van Denderen/Reportage. Uitgegeven ter gelegenheid van de tentoonstelling Reportage in De Beyerd, centrum voor beeldende kunst, Breda november 1985, Utrecht (Uitgeverij Reflex) 1985.

Philip Mechanicus, Een sociaal fotograaf. Ad van Denderen exposeert foto’s in Breda, in KRO Studio 9 t/m 15 november 1985, p. 4-5 (met foto’s).

G. van Herpen, Schrijnende fotografie in de Beyerd, in De Stem 13 november 1985.

P. Terreehorst, Couleur locale: Ad van Denderen, in de Volkskrant 23 november 1985.

H. Smeets, Enge vreemden, in NRC Handelsblad 18 januari 1986.

W. de Jong, Ad van Denderen: “Mensen die het moeilijk hebben, daarmee ben ik begaan”, in Focus 71 (februari 1986) 2, p. 13-17.

Hripsimé Visser, Documentaire en monumentale foto-opdrachten in Nederland na 1945, in Perspektief (juni 1987) 28/29, p. 115.

J. Kunkeler, Ad van Denderen en het “ietsje meer”, in De Tijd 19 februari 1988.

Catalogus Foto Biennale Enschede 1989, Enschede (Stichting Foto Biennale Enschede) 1989, p. 48-49, 61.

Flip Bool en Herman Hoeneveld, Fotografen aan het werk voor Randstad, Diemen (Randstad Uitzendburo) 1990, ongepag. (met foto’s).

C. Wichers, Indrukwekkende foto’s uit ondergrondse mannenwereld, in De Telegraaf 16 februari 1990.

Auteur onbekend, Fotoprijs voor Ad van Denderen, in Het Parool 24 december 1990

Auteur onbekend, z.t., in NRC Handelsblad 29 december 1990.

Catalogus Fotofestival Naarden 18 mei t /m 9 juni 1991, Naarden (Fotofestival Naarden) 1991, p. 38-39.

Ingeborg Leijerzapf e.a. (tekst), Het beslissende beeld. Hoogtepunten uit de Nederlandse fotografie van de 20e eeuw, Amsterdam (BIS) 1991, p. 47, 189.

Herman Hoeneveld, Ad van Denderen. Capi-Lux Alblas Prijs 1990, in P/F Professionele Fotografie (1991) 2, p. 59-66 (met foto’s).

P. van Brummelen, Van Denderen kiest voor mensen die klappen krijgen, in Het Parool 13 maart 1991.

C. Straus, Met de ogen van een kind, in Trouw 14 maart 1991.

Elzeline van Amerongen, Ad van Denderen: ‘sfeerplaatjes interesseren me niet’, in Avenue 26 (april 1991) 4, p. 101-102.

H. van Gelder, Ad van Denderen: “De factor tijd is mijn kracht”, in De Journalist 26 april 1991.

E. van den Boomgaard, Foto’s tonen betrokkenheid met Zuid-Afrika, in de Volkskrant 11 november 1991.

C. Straus, Kunstboek, in Trouw 21 november 1991.

Anneke van Veen (red.), Foto’s voor de stad 72-91. Amsterdamse documentaire foto-opdrachten 1972-1991, Amsterdam (Gemeentearchief Amsterdam) 1992, ongepag.

R. Bos, Spanningen in Welkom, een stadje in Oranje Vrijstaat, in de Volkskrant 11 januari 1992.

D. Koning en W. Kuipers, Ik wil begrijpen wat er gebeurt, in de Volkskrant 18 april 1992.

Catalogus Fotofestival Naarden, Naarden (Fotofestival Naarden) 1993.

S. Postma, Treffend beeld van ellendige omstandigheden medemensen, in Enkhuizer Courant 17 maart 1994.

Mirjam Keunen, Rotterdam als fotostad, in Algemeen Dagblad 29 september 1994.

Ton Hendriks, Beeldspraak. Fotografie als visuele communicatie, Amsterdam (Focus Publishing BV) 1995, p. 77.

Ursula den Tex, Fotografen/journalisten. De fotogeschiedenis van Vrij Nederland 1966-1990, Amsterdam (Amsterdam University Press) 1995, p. 136.

Irma van Bommel, Bestandcatalogus fotografie twintigste-eeuw, Rijswijk (Rijksdienst Beeldende Kunst) 1996, deel 1, inleiding, p. 49-50.

Sipke van de Peppel, In gesprek met… reportagefotograaf Ad van Denderen, in Foto+Doka, Praktisch maandblad voor fotografie en doka (februari 1996) 2, p. 47-49.

Catalogus Fotofestival Naarden, Naarden (Fotofestival Naarden) 1997, p. 12, 25, 82, 133.

Eddie Marsman, Een paar geweldfoto’s is voldoende, in NRC Handelsblad 25 juni 1997.

Frits Baarda, Boeken. Peace in the Holy Land, in Focus (september 1997) 9, p. 88.

Catalogus tent. SubUrban Options. Opdrachtfotografïe en het verstedelijkende landschap/Photography commissions and the urbanization of landscape, Rotterdam (Nederlands Foto Instituut) 1998.

Josephine van Bennekom, Platteland in perspektief. Foto’s van de Hoeksche Waard, in Foto 54 (juni 1999) 6, p. 56-59 (met foto’s).

Lidmaatschappen

GKf, vanaf 1968-heden.

Onderscheidingen

1981 Tweede prijs categorie Documentaires, wedstrijd De Zilveren Camera 1981.

1982 Eerste en derde prijs categorie Documentaires en derde prijs categorie De mens en zijn leven, wedstrijd De Zilveren Camera 1982.

1983 Tweede prijs categorie De mens en zijn leven, wedstrijd De Zilveren Camera 1983.

14 maart 1991 Capi-Lux Alblas prijs 1990.

1996 W. Eugene Smith runner-up Grant in humanistic photography van het International Center of Photography in New York.

Tentoonstellingen

1967 (e) Zeist, Slot Zeist, Fotoimpressies (rondreizende tentoonstelling van de Nederlandse Kunststichting: 1968 Amersfoort (Expositieruimte Muurhuizen), Maassluis (Gemeentemuseum) en 1969 Maarsbergen (Projekt Maarsbergen, Haarweg 13)).

1973 (g) Amsterdam, Stedelijk Museum, Groepsfoto. Fotografen GKf.

1977 (g) Amsterdam, Canon Photo Gallery, Ad van Denderen en Rob Buitenman.

1979 (g) Amsterdam, Museum Fodor, Huizen van bewaring.

1979 (g) Schiedam, Stedelijk Museum Schiedam, Aspecten hedendaagse, fotografie.

1980 (g) Amsterdam, Stedelijk Museum, GKf beroepsvereniging van fotografen, V.E.S. vereniging van edelsmeden en sieraadontwerpers.

1981 (g) Amsterdam, Museum Fodor, De stad in zwart/wit. Vijf jaar Amsterdamse dokumentaire foto-opdrachten.

1981 (e) Schiedam, Stedelijk Museum Schiedam, De Turkse samenleving.

ca. 1981/1982 (g) De Zilveren Camera.

1982 (g) Amsterdam, Amsterdams Historisch Museum, Turken in Amsterdam.

1982 (g) Amsterdam, Stedelijk Museum, GKf fotografen exposeren.

1982 (g) Amsterdam (Nederlandse Kunststichting), Geen commentaar. Fotografen als ooggetuigen van agressie en geweld (rondreizende tentoonstelling).

1982/1983 (g) Amsterdam, De Zonneruiter, De Zilveren Camera.

1983 (g) Amsterdam, Amsterdams Historisch museum, Foto’s voor de stad. Amsterdamse documentaire foto-opdrachten 1981-1982.

1983/1984 (g) Amsterdam, De Zonneruiter, De Zilveren Camera.

1985 (g) Amsterdam, Amsterdams Historisch Museum, Vijf eeuwen buitenlanders in Amsterdam.

1985 (g) Amsterdam, Stedelijk museum, Wat Amsterdam betreft.

1985 (e) Breda, De Beyerd, Reportage.

1985 (e) Breda, De Beyerd, Ad van Denderen. Fotograaf.

1986 (g) Amsterdam, Canon Image Centre, Reisfotografie.

1986 (g) Amsterdam, Focus on Photography (Utrechtsestraat 131), 24 uur Amsterdam (Foto ’86).

1986 (g) Amsterdam, Stedelijk Museum, 100 meter foto in het Stedelijk.

1987 (e) Amsterdam, Boekhandel De Verbeelding, Zuid-Afrika.

1987 (e) Amsterdam, Focus on Photography, De Koerden in Oost-Turkije.

1988 (g) Amsterdam, Stadhouderskade 6, Stipendia 86-87.

1988 (e) Amsterdam, Vlaams Cultureel Centrum, Mannen van de mijn (rondreizende tentoonstelling: Brussel en Genk).

1989 (g) Amsterdam, Focus on Photography, Oranje Wimpel. Hedendaagse Nederlandse fotografie (Foto 89).

1989 (e) Aalter, Zuid-Afrika.

1989 (g) Enschede, Rijksmuseum Twenthe, Engelse en Nederlandse fotografie (Foto Biennale Enschede).

1990 (g) Amsterdam, Galerie De Moor, De multiculturele samenleving als inspiratiebron.

1990 (e) Den Haag, Museon, Mannen van de mijn.

1990/1991 (g) Amsterdam, Canon Image Centre, Op Reportage – 25 jaar Avenue-reisfotografie.

1991 (g) Amsterdam, Nieuwe Kerk, Het beslissende beeld. Hoogtepunten uit de Nederlandse fotografie van de 20e eeuw.

1991 (e) Amsterdam, Koninklijk Instituut voor de Tropen, (tentoonstelling t.g.v. Capi-Lux Alblas Prijs).

1991 (g) Naarden, Fotofestival Naarden.

1992 (g) Londen, National Portrait Gallery, ici photography awards 1992 (idem in Bradford, National Museum of Photography, Film and Television).

1992 (e) Rotterdam, Galerie Fotomania, Welkom in Suid-Afrika.

1993 (g) Den Haag, Grote of Sint Jacobskerk, Kinderen van de wereld gezien door Nederlandse fotografen.

1993 (g) Naarden, (op vestingwallen), Zicht op Europa (Fotofestival Naarden).

1994 (g) Hoorn, Fotogalerij Oog van Hoorn, Ook al is het gras plat gelopen, je probeert toch bij de wortels te komen.

1994 (g) Rotterdam, Nederlands Foto Instituut, Photo International Rotterdam.

1996 (g) Amsterdam, Stedelijk Museum, Scanning.

1997 (e) Amsterdam, Stedelijk Museum, Het beloofde land.

1997 (g) Naarden, Grote Kerk, Erfgenamen van de twintigste eeuw/Today ‘s Children, Tomorrow ‘s Heirs (Fotofestival Naarden).

1998 (g) Rotterdam, Nederlands Foto Instituut, Airport. Het vliegveld in de fotografie.

1998 (g) Rotterdam, Nederlands Foto Instituut, Kurdistan. In the Shadow of History.

1998 (g) Rotterdam, Nederlands Foto Instituut, SubUrban Options. Opdrachtfotografie en het verstedelijkende landschap.

1998/1999 (g) Rotterdam, Nederlands Architectuur Instituut, De ontdekking van de Hoeksche Waard (i.k.v. manifestatie Architecture International Rotterdam: AIR-Zuidwaarts/Southbound).

1999 (g) Athene, Hellenic American Foundation, Kurdistan. In the Shadow of History.

1999 (g) Graz, Forum Stadtpark, Asylee in Europe.

1999 (g) Naarden, 99 jaar Nederlandse fotografie (Fotofestival Naarden).

1999-2000 (g) Rotterdam, Nederlands Architectuurinstituut, Europees spoor. De Nederlandse aansluiting op het netwerk van de hogesnelheidstrein.

Film

1980 Het leven van een misdadiger (documentaire van Ad van Denderen en Remmelt Lukkien).

Radioprogramma’s

1982 (5 april) Omnibus (kunstrubriek) (NOS).

1989 (kunstrubriek van Theo Stokkink).

1997 (december) Theo uit den Boomgaard (NPS).

1999 (13 mei) Tijdsein (EO).

1999 (juni) VPRO aan de Amstel (VPRO).

Televisieprogramma’s

1979 Alles is anders show (interview met Ad van Denderen door Aad van den Heuvel) (KRO).

1988 (23 mei) Er is meer tussen hemel en aarde (KRO/RKK).

1991 (11 november) Welkom in Zuid-Afrika (Humanistisch Verbond).

ca. 1992 (programma over Albanië) (IKON).

1998/1999 Netwerk (serie over asielzoekers).

Bronnen

Amsterdam, Ad van Denderen, mondelinge informatie.

Leusden, Jan Wingender.

Rotterdam, Nederlands Foto Instituut (nu Nederlands Fotomuseum), bibliotheek.

Utrecht, Universiteitsbibliotheek.

Utrecht, Karen Duking (ongepubliceerde doctoraalscriptie kunstgeschiedenis: Ad van Denderen, documentaire fotograaf. Een studie naar beeldvorming, Rijksuniversiteit Utrecht 1998).

Collecties

Amsterdam, Gemeentearchief.

Amsterdam, Stedelijk Museum.

Bradford, National Museum of Photography, Film and Television.

Den Haag, Instituut Collectie Nederland. Graz, Forum Stadtpark.

Leiden, Prentenkabinet Universiteit Leiden.

Leiden, Stichting Fonds Anna Cornelis.

Schiedam, Stedelijk Museum Schiedam.

Auteursrechten

De auteursrechten op het fotografisch oeuvre van Ad van Denderen berusten bij Ad van Denderen te Amsterdam.