Biografie

Beschouwing

Anja de Jong volgde van 1976-1981 aan de Academie van Beeldende Kunsten te Rotterdam de studierichting illustratie en fotografie. Terugkijkend op deze periode zegt zij dat vooral de vakken platte vormstudie, gedoceerd door Marc Terstroet, en ruimtelijke vormstudie, gedoceerd door Kees Verschuren, voor haar van groot belang zijn geweest. Tijdens deze lessen vormde zij de ideeën over de spanningsvolle relatie tussen platte en ruimtelijke vormgeving die lange tijd haar werk bepaald hebben.

Zij studeerde in 1981 onder meer af met een project, waarin zij voor Proost en Brand papier fotografeerde, in een ruimte die gebouwd was door de architect Quist op de Berenplaat.

Vanaf haar afstuderen is zij werkzaam als freelance fotografe, waarbij zij zelf een strikt onderscheid aanbrengt tussen haar vrije werk en fotografie voor opdrachtgevers.

Haar werk is te onderscheiden in drie groepen, met als belangrijke overeenkomst dat de mens in al deze foto’s afwezig is: architectuurinterpretaties, stillevens en landschappen.

Hoewel Anja de Jong wordt gezien als een van Nederlands beste architectuurfotografen, is het de vraag of het werk waarmee zij deze faam verwierf, tot architectuurfotografie gerekend dient te worden. Zij registreert geen gevels, trappenhuizen of keukens; het fotograferen van functie en locatie van architectuur is niet haar doel. Zij analyseert de beeldende kwaliteiten van de fotografie op vorm, lijnen en lichtval, waarbij constructie en vorm van architectonische ruimten als uitgangspunt worden genomen. Tegelijkertijd is haar werk een analyse van het waarnemen. Een spel van lijnen, vlakken en schaduwen benadrukt het vlakke tweedimensionale karakter van het beeld, maar onmiddellijk daarop volgt een illusie van diepte, van driedimensionaliteit. Deze benadering resulteert in foto’s waarbij interpretatie van architectuur belangrijker is dan herkenbaarheid van gebouwen.

Soms staan er minimale gegevens van de architectuur op de foto: het lijnenspel dat de kruising van vlakken oplevert en de verschillende nuances van het wit kunnen dan het onderwerp van een opname vormen. Door middel van subtiele verschillen in toon worden ruimtelijke vormen geanalyseerd en geabstraheerd. Niet zozeer de architectonische details als wel de ruimte-, licht- en schaduwwerking zijn de aspecten die haar intrigeren in de architectonische ruimte. De conservatoren van de in 1984 in het Centre Pompidou gehouden tentoonstelling Images et Imaginaires d’Architecture selecteerden foto’s van Anja de Jong, als voorbeeld van een abstracte, verbeeldende visie op architectuur.

Haar werk in deze beginperiode is vergelijkbaar met dat van de Amerikaanse fotografe Judith Turner, die de witte, geometrische architectuur van de New York Five (onder anderen Eisenman en Meyer) vastlegde. Ook bij Judith Turner zijn de foto’s niet dienstbaar aan de architectuur, maar levert de architectuur het materiaal voor naar abstractie neigende composities. De composities van Anja de Jong en Judith Turner worden door architecten vaak weer als inspirerend ervaren.

Rond 1987 is er bij Anja de Jong een zekere kentering in het fotograferen van architectuur te constateren.

Zij fotografeerde toen een aantal voorbeelden van civiel-technische en industriële architectuur, zoals het voormalig Gare d’Orsay in Parijs en de waterzuiverings-installatie Rijn-Kennemerland (W.R.K. III)). Weliswaar waren licht en lichtval nog steeds belangrijk, maar zij concentreerde zich daarbij minder op de nuances van wit. Ze liet meer grijstinten toe, die soms werden afgezet tegen een diepzwart. Ook de herkenbaarheid van de ruimte en de locatie en de plaatsing van voorwerpen in de ruimte gingen een grotere rol spelen. Met andere woorden de fotografie van architectuur leek realistischer, meer documentair te worden in vergelijking met de abstractere beginperiode. De fascinatie voor thema’s als ruimte, licht en tijd in samenhang met fotografie is echter gebleven. De nadruk lag nog steeds op rechte lijnen, vlakken en schaduwen.

Bij opnamen in het tentoonstellingsgebouw van Panorama Mesdag gingen ronde vormen voor het eerst een prominente rol spelen in haar composities. Pas later, in de landschappen, keerden de ronde vormen terug.

Door de veranderde benadering van architectuur kwamen het vrije werk en het opdrachtwerk dichter bij elkaar. In het opdrachtwerk was herkenbaarheid altijd al meer aanwezig dan in de zuiver abstracte witte opnamen. Toen de fotografe in 1988 en 1989 in opdracht voorwerpen in ruimten in Leidse en Amsterdamse musea fotografeerde, verschilde de benadering nauwelijks van opnamen die zij als autonoom fotografe maakte in het Koninklijk Museum van het Leger en van de Krijgsgeschiedenis in Brussel. Wel legde zij zich in de opdrachtsituatie iets meer toe op het vastleggen van collecties, waarbij zij ook toegang had tot depots op zolders en in kelders. De opnamen in de zalen leidden tot beelden, waarbij objecten werden gerelateerd aan de ruimte waarin zij hingen, stonden of lagen. Soms speelde zij daarbij een spel met formaat en proportie, waardoor er een zekere vervreemding optrad.

Om op de weergave van ruimte meer vat te krijgen, heeft Anja de Jong in 1983 in zelfgebouwde constructies met kunstmatige verlichting, het thema ‘ruimte versus plat vlak’ onderzocht.

In deze zelf gecreëerde ‘architectuur’ vormen opake en transparante driehoeken, vierkanten en trapeziums ruimtelijke constructies. In deze serie foto’s, die zij Constructies noemt wordt architectuur als het ware geabstraheerd. Door standpunt en belichting verliezen de ruimtelijke witte en zwarte vormen en hun grijze schaduwen hun driedimensionaliteit. Wat overblijft zijn tweedimensionale composities, bestaande uit vlakverdeling en lijnenspel. In deze composities overheerst vooral het wit. De verwarrende relatie tussen dieptewerking en vlakverdeling maakte de ontologische mogelijkheden van de fotografie duidelijk. Immers door de illusionistische werking van het perspectief lijken we wel eens te vergeten dat in de fotografie ruimtelijke vormen altijd herleid worden tot twee dimensies.

Na dit ruimtelijk onderzoek brengt Anja de Jong haar nieuwe inzichten in praktijk in een serie architectuuropnamen, die zij op een buitenlandse reis naar onder andere Basel, Bologna en Barcelona maakte. In deze opnamen levert het onderzoek van ruimte en vlakverdeling een nieuwe kijk op de architectuur op.

In 1985 onderzocht zij opnieuw de verhouding tussen compositie en ordonantie in een serie stillevens, die zij Composities noemde. Evenals in de serie Constructies experimenteert zij binnenskamers door wisselende camerastandpunten en belichtingen met het illusionisme van de fotografie.

Kleine alledaagse (gebruiks)voorwerpen – boutjes, ijzerdraad, draadjes garen, garenklosjes, lucifers, stenen, spelden of een bril – zijn op een wit vlak geplaatst. Door deze elementen zodanig te belichten dat zij geen schaduwen hebben en er een grote contrastwerking tussen wit en zwart wordt bereikt, ontstaan bijna grafische composities, waarbij de camera als het ware is ingewisseld voor het potlood. De opnamen kenmerken zich door een spanningsvolle tweedimensionale vlakverdeling, die pas op het tweede gezicht tot een ruimtelijke ervaring leidt. Wanneer de vormen echter als ruimtelijke dimensies worden herkend, lijken zij – door de speciale hoek waaronder zij zijn gefotografeerd – een gevecht aan te gaan met de zwaartekracht.

Daar de stillevens tot stand kwamen in zelf gecreëerde architectonische constructies werd het werk wel in verband gebracht met de geënsceneerde fotografie, een stroming die in deze periode in Nederland prominent aanwezig was. Hoewel men in de objectgerichtheid een verwantschap zou kunnen zien, zijn de stillevens van Anja de Jong meer academische studies om een bepaald visueel probleem te onderzoeken dan ensceneringen om een nieuwe realiteit te creëren. De twee intermezzi, waarbij Anja de Jong de beeldende kwaliteiten van de fotografie heeft onderzocht binnen zelf geconstrueerde stillevens, hebben hun weerslag gehad op het fotograferen van architectuur.

Toen rond 1987 de architectuurfotografie van Anja de Jong minder abstract werd, kwam er schoorvoetend ook meer ruimte voor exterieur en landschap. In de serie Panorama Mesdag uit 1988 speelde het faux terrain met zijn eigen specifieke ordening al een bescheiden rol. Later, toen zij in 1990 het voormalig zendstation Radio Kootwijk fotografeerde, kregen het landschap en het exterieur een prominentere rol toebedeeld. Het zou nog ruim een jaar duren voordat in haar werk het landschap de architectuur van zijn plaats zou verdringen. In het voorjaar van 1992 begon Anja de Jong met de eerste fase van het grote project Borderland. In dit project wil zij het spanningsveld tussen ruige, ongerepte natuur en het door de mens ingerichte landschap (het cultuurlandschap) documenteren.

Door het maken van een visueel document hoopt zij attentie te vragen voor de kwetsbaarheid van schijnbaar ongerepte natuur in koude tot extreem koude gebieden, in hoogtegebieden, in warme tot extreem warme gebieden en op locaties met regenwoud.

Het spanningsveld zoekt zij vooral in overgangsgebieden, het niemandsland waarin sporen van menselijk ingrijpen te vinden zijn in de onbegrensde ruimte van het natuurlandschap.

Stilistisch en thematisch vormen de foto’s uit het project een eenheid, hoewel elke locatie natuurlijk zijn unieke verhouding tussen natuur- en cultuurlandschap kent. Het bezochte overgangsgebied manifesteert zich, door het verschil in natuur én in menselijk handelen, per gebied op geheel eigen wijze.

IJsland werd het eerste doel van Borderland, omdat het een koudegebied vertegenwoordigt, waarin de mens permanent kan leven en werken en waar bovendien sprake is van een eigen cultuur. Het is een ruig en verlaten landschap, zonder bomen, dat door zijn overweldigende grootschaligheid als dreigend en verontrustend wordt ervaren. Hoe nietig de mens in dergelijke desolate gebieden is, ervaar je wanneer je op een foto van een uitgestrekt en verlaten gebied aan de horizon twee minuscuul kleine radarstations ontdekt, die op een andere opname als enorme spiegelende wachters voor een bergketen blijken te staan. De ingrediënten voor het vastleggen van het ‘borderland’ lijken in eerste instantie in IJsland volop aanwezig. Het bleek echter dat er slechts aan de randen van de steden sprake is van een echt overgangsgebied tussen het natuur- en cultuurlandschap. De beelden die Anja de Jong in IJsland heeft gemaakt, tonen niet een bewuste keuze voor hetzij het natuur- hetzij het cultuurlandschap. In de foto’s voert soms de natuur, soms de menselijke ingreep in het landschap de boventoon. Deze twee benaderingen zijn een illustratie van haar fascinatie en bewondering voor de delicate balans tussen cultuur en natuur die de IJslandse bevolking heeft weten te vinden.

Svalbard (Spitsbergen) is gekozen als voorbeeld van een koudegebied. Het van oorsprong onbewoonde eiland kent slechts enkele bruikbare woon- of verblijfplaatsen, van waaruit men zich voornamelijk richt op steenkoolwinning en wetenschappelijk onderzoek. Wanneer de mijnbouwlocaties buiten gebruik raken, blijven zij in het kale en lege landschap achter als sporen van menselijke activiteit. Het overgangsgebied wordt gevormd door deze verlaten plekken, waar de grens tussen natuur en cultuur langzaam verschuift tot het verval zijn definitieve werk heeft gedaan. Het lijkt of Anja de Jong op Spitsbergen meer dan in IJsland een keuze maakt, de menselijke ingreep in het landschap voert de boventoon. Zij heeft een luchtvervuilingsmeetstation en de overblijfselen van mijnen monumentaal in beeld gezet. Langs deze prominent in de foto aanwezige elementen wordt onze blik geleid naar een kaal en schijnbaar oneindig landschap. De bijna theatrale wolkenpartijen en bijzondere lichtval verhogen de dramatiek die van deze composities uitgaat.

De fascinatie voor leegte en desolate landschappen voerde Anja de Jong naar twee eilanden met hoogtegebieden: La Palma (Canarische Eilanden) en Hawaii. De grens natuur- en cultuurlandschap manifesteert zich op beide locaties verschillend.

Op La Palma is er net als in IJsland wéér sprake van een kaal vulkanisch gebied. Op de hoogste kraterrand (2426 m.) in het Parque Nacional de Caldera de Taburiente is sprake van een dubbel overgangsgebied, want naast het ‘borderland’ van natuur en cultuur, bevindt zich hier als het ware het grensgebied tussen aarde en heelal. Midden in een natuurlijk landschap heeft men een sterrenobservatorium gebouwd (El Observatorio del Roque de los Muchachos). Boven het wolkendek, ongestoord door omstandigheden als mist en luchtvervuiling, kan men de ruimte observeren. Opnamen van dit observatorium laten zien hoe een op het eerste oog fikse inbreuk in het natuurlandschap, in de onmetelijkheid van dat landschap uiteindelijk slechts een bescheiden ingreep lijkt. De mens wordt op twee manieren op zijn nietigheid gewezen: in relatie tot de natuur en in relatie tot het heelal.

Ook op het eiland Hawaii bevindt zich een aantal observatoria op de berg Mauna Kea, de hoogte is hier echter 4205 m. Ook hier lijken de koepels in het desolate vulkanische gebied slechts kleine verstoringen van de natuurlijke orde. Ondanks de infrastructuur die op deze hoogte is aangebracht, heeft de natuur de dominantie niet verloren. Zoals op de meeste Borderland foto’s zelden een architectonisch element ontbreekt als echo van de ingrepen van de mens in de natuur, zijn ook op de Hawaiiaanse foto’s de sporen overal in het landschap te vinden. Maar ook hier geldt: de sporen van de mens zijn te vinden, maar levende wezens kom je op de foto’s niet tegen.

Antarctica vertegenwoordigt de extreem koude gebieden in het project. Die gebieden waar de mens slechts op bezoek is: de wetenschapper als vorser en de toerist als beschouwer van het natuurlandschap. Daar Nederland als één van de weinige leden van het Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR) geen wetenschappelijk station op Antarctica heeft, was Anja de Jong totaal afhankelijk van de toestemming van andere mogendheden, en dat leverde vertraging op in de voorbereiding van het werk. Tijdens de reis hebben klimatologische omstandigheden en averij het fotograferen bovendien ernstig belemmerd.

Anja de Jong fotografeerde lange tijd op een vierkant formaat op basis van 6×6 cm Hasselbladnegatieven. Zij streeft ernaar van deze negatieven nooit uitsnedes te maken, zij drukt bij voorkeur het volle negatief. Hoewel het vierkant compositorisch lastig is, weet Anja de Jong binnen dat vlak toch een spanningsvolle verdeling van vlakken en tonen aan te brengen. Zij werkt bijna altijd met een groothoeklens.

Met uitzondering van de stillevens kiest zij voor bestaand licht. In haar vroege werk diende dat licht diffuus te zijn om het contrast subtiel te kunnen houden. Bij het afdrukken in de donkere kamer werkt Anja de Jong zeer nauwgezet om de juiste toonschaal te verkrijgen, waarbij het wit zeer dicht bij het wit van het papier ligt.

In het Borderland project vindt er een opmerkelijke breuk met het oudere werk plaats. Naast het verschil in thema van de besloten, altijd door de mens ingerichte binnenruimte naar de wijdse onbegrensde buitenruimte van het Borderland project is er een formeel verschil: van het vierkante formaat is zij overgestapt naar een oblongformaat (op basis van 4×5 inch Cambonegatieven).

Deze twee verschillen – thema en formaat – leveren een totaal ander compositieschema op. Van gesloten composities naar zeer open composities. In de landschappen bevindt de horizon zich vaak op halve hoogte, waardoor niet alleen het landschap zelf, maar ook de lucht en het licht voor een groot deel de foto bepalen.

Licht en lichtval, die in haar architectonische foto’s zo’n prominente rol speelden, zijn dus ook in de Borderland foto’s nog steeds belangrijke elementen. Ook hier worden relaties tussen licht en donker, tussen vorm en tegenvorm visueel onderzocht. Een uitspraak van haar uit 1990 is onverminderd geldig: “Het meest intrigerende van fotografie blijft voor mij, dat je de tijd en het licht in een ruimte stil kan zetten en het resultaat gewoon onder je arm mee naar huis kunt nemen.”

De Borderland foto’s behouden de typische De Jong-kwaliteit: het prachtige, koele licht en de weergaloze beheersing van de tinten. Tevens is de voor haar fotografie kenmerkende soberheid en oog voor detail behouden gebleven. Esthetiek, stemming en sfeer zijn nadrukkelijk aanwezig.

Het oeuvre van Anja de Jong kenmerkt zich door een sobere, eigen stijl. Haar analyserende en abstraherende interpretaties van architectuur in opnamen, waarbij het beeld opgebouwd is uit witte vlakken met hier en daar een nuance van grijstinten, kenden in de jaren ’80 nogal wat epigonen uit amateurkringen.

Binnen het veld van professionele fotografen wordt haar werk wel eens vergeleken met dat van Wijnanda de Roo, omdat beiden de architectonische binnenruimte als uitgangspunt nemen. Anderszijds zijn de verschillen ook weer zo groot dat van wederzijdse beïnvloeding geen sprake kan zijn.

Haar landschappen sluiten qua thematiek aan bij de beschrijvende landschapsfotografie, zoals die sinds de tentoonstelling New Topographics. Photographs of a man-altered Landscape uit 1975 internationaal een grote verspreiding heeft gevonden. Bezorgdheid voor het landschap en de stedelijke omgeving is sindsdien in de landschapsfotografie aanwezig. Bij sommigen wordt dat op een retorische wijze – met heftige contrasten – in beeld gebracht, bij anderen op een meer neutrale, bijna achteloze manier.

Wat Anja de Jong onderscheidt van de ‘beschrijvende’ fotografen is dat zij niet de traditie van landschapsfotografie aan de kaak stelt. Qua vormgeving past het werk bij een meer klassieke, romantische benadering van het landschap. Zonder dat er duidelijk sprake is van invloed, roepen haar foto’s herinneringen op aan het werk van Gustave Le Gray en Ansel Adams. De keuze voor zwart-wit en de belangstelling voor esthetische kwaliteiten als licht-donkercontrasten, vorm- en tegenvorm zijn tekenen van een geheel eigen idioom binnen de hedendaagse landschapsfotografie.

Documentatie