Biografie

Beschouwing

Het leven van Norbert Buchsbaum valt uiteen in vier duidelijk te onderscheiden perioden: zijn jeugd in Scheveningen, de Duitse bezetting en jodenvervolging, de eerste vijfentwintig naoorlogse jaren als glashandelaar en uitgever van grafiek, vanaf 1971 gevolgd door een periode waarin hij zich vooral bezig hield met fotograferen en schrijven. Als een van de weinige Nederlandse fotografen heeft Norbert Buchsbaum zijn eigen leven beschreven – zij het gedeeltelijk. In 1991 publiceerde hij onder de titel Fotograaf zonder camera herinneringen aan zijn eerste twintig levensjaren.

Na een relatief gelukkige en onbezorgde jeugd in Scheveningen, lieten de Duitse bezetting en jodenvervolging diepe sporen na. Norbert Buchsbaum bracht bijna drie van zijn tienerjaren door in verscheidene gevangenissen en concentratiekampen. Na de bevrijding bleek hij de enige overlevende van het gezin Buchsbaum te zijn.

Zelf ontkwam Norbert Buchsbaum begin januari 1945 aan een wisse dood door tijdens een gedwongen marsroute van Birkenau naar Auschwitz de benen te nemen. Na omzwervingen door Polen en de Sovjet-Unie keerde hij met een lichaamsgewicht van 37 kilo op een troepenschip vanuit Odessa via Marseille terug in het bevrijde Nederland. Direct na aankomst in Amsterdam zocht hij de Jiddische zangeres en danseres Chaja Goldstein op. In kamp Westerbork had Norbert Buchsbaum vriendschap met haar gesloten en kennis gemaakt met een wereld die hij voordien niet kende: “Prominenten van het kamp, prominenten uit het leven, intellectuelen en kunstenaars, vormden de kring om haar heen. Van de gesprekken die ik nu bijwoonde had ik niet geweten dat ze bestonden. Het ging over literatuur, kunst, theater, film, muziek. Het enige waar ik verstand van had was jazz en een beetje film maar zo’n intensiteit van bespreking had ik nog niet beleefd. Ook over politiek gingen hier de gesprekken. (…) Mijn vroegere waarden wankelden. Er bleek méér te zijn in het leven dan hockey, cricket, zeilen, jazz, feesten … en alles wat te maken had met een dieper denken, met een besef van cultuur, het bewustzijn van kunst, was niet alleen voor volgepropte koppen, die suften in het leven, het vlotte leven niet kenden en van het buitenleven niets wisten. Het lukte me een paar boeken te bemachtigen. (…) Een nieuwe wereld ging voor me open.” (Fotograaf zonder camera, p. 70).

Na alle verschrikkingen die hij had meegemaakt en doorstaan, leerde Norbert Buchsbaum Willem Sandberg kennen in het kunstzinnige en intellectuele milieu rond Chaja Goldstein en haar uit Duitsland geëmigreerde echtgenoot Theo Güsten. Via Sandberg belandde hij als timmerman bij de Technische Dienst van het Stedelijk Museum Amsterdam en daarna werkte hij enkele maanden bij antiquariaat Erasmus. Norbert Buchsbaum voelde zich duidelijk thuis in de wereld van de kunst en de literatuur.

In 1946 leek zijn leven definitief een andere wending te nemen. Om uitzending als dienstplichtig militair naar Indonesië te voorkomen, nam hij met een neef de leiding op zich van het Haagse familiebedrijf, glashandel Buchsbaum. Door de oorlogsschade en de behoefte aan glas tijdens de wederopbouw van Nederland gingen de zaken voorspoedig. Maar de kunst bleef lonken. Begin 1947 maakte Norbert Buchsbaum in Zürich kennis met de boekbinder en lijstenmaker Armin Grossenbacher die in 1937 de ‘Arta Vereinigung der Kunstfreunde Zürich’ had opgericht. Deze vereniging stelde zich ten doel om de productie en verkoop van originele grafische kunst te bevorderen. Door lid te worden kon men een prent naar keuze uitzoeken en verplichtte men zich tot minimaal één jaarlijkse aankoop uit speciaal vervaardigde edities van 200 exemplaren. Geholpen door Wim Brusse, Charles Eyck, Willem Sandberg, Mart Stam en Jan Wiegers, zette Norbert Buchsbaum een zusterorganisatie van Arta in Nederland op. De eerste prent was een litho van Paul Citroen, gevolgd door talloze edities van Nederlandse en buitenlandse kunstenaars en in de tweede helft van de jaren zeventig ook van fotografen. In haar hoogtijdagen, eind jaren zestig, had Arta circa 2000 leden en een permanente expositieruimte aan de Haagse Kazernestraat 58. Naast zijn drukke werkzaamheden als glashandelaar bood Arta Norbert Buchsbaum de mogelijkheid om dagelijks contact te houden met kunstenaars en de wereld van de kunst. Deze contacten vormden een belangrijke stimulans om zelf ook literaire en beeldende activiteiten te ontplooien.

In 1938 kreeg Norbert Buchsbaum een Zeiss Ikon 6×9 klapcamera als Bar Mitswa geschenk ter gelegenheid van zijn godsdienstige meerderjarigheid. Met deze camera ontwikkelde hij de fotografie tijdens zijn middelbare schooltijd als hobby. Daarbij kon hij gebruik maken van de donkere kamer op het Nederlands Lyceum om de grondbeginselen van de chemische techniek onder de knie te krijgen. Niets wees echter op een toekomstige fotografische carrière. In zijn eigen woorden dacht hij in die jaren veeleer aan “(…) reizen, een sportwagen cabriolet, een zeilboot met kajuit, zelf kunnen vliegen, plezierige vrienden, mooie vrouwen – maar daarover kon ik natuurlijk nooit met iemand spreken, ik wist dat ik noch rijk, noch geniaal was. Kunst en cultuur waren eigenlijk uit den boze.” (Fotograaf zonder camera, p. 20) Verschillende van zijn jongensdromen werden overigens later werkelijkheid: Norbert Buchsbaum haalde middenjaren vijftig zijn vliegbrevet, begin jaren zestig kocht hij een zeiljacht en als een enthousiast autorijder nam hij deel aan verschillende Tulpenrally’s. Ook na de oorlog bleef fotografie lange tijd vooral een hobby. Aanvankelijk met een Kine Exakta kleinbeeld-reflexcamera en later met een Leica. Naast foto’s van vrienden en familie, had hij de gewoonte om tijdens zakenreizen portretten van collega’s te maken aan wie hij later vergrotingen op 18×24 cm toezond. Uit de jaren tot 1963 zijn geen negatieven bewaard gebleven en slechts één fotoalbum. Dit album begint met een uitstapje dat Norbert Buchsbaum met Fanny Kelk, haar dochter, Aldo van Eyck, Eva Besnyö, Wim Brusse en Jan Rietveld maakte naar Sint Maartensvlotbrug en leidt via Joegoslavië, Italië en Madeira naar Berlijn. De fotografie diende toen voor hem geen ander doel dan als geheugensteuntje voor persoonlijke ervaringen.

In eerste instantie was het niet de fotografie, maar de dichtkunst waarmee Norbert Buchsbaum naar buiten trad. Bij de Haagse uitgeverij Boucher verschenen in 1960 en 1964 de Engelstalige gedichten From the other side en Some of these, beide geïllustreerd door Gust Romijn. Deze twee dichtbundels werden in 1969 gevolgd door een bij Arta verschenen map met zes gedichten bij litho’s van Sam Middleton onder de titel Whistle of the wind.

Taal was voor Buchsbaum aanvankelijk het belangrijkste expressiemiddel. In een ongepubliceerd typescript The word, the image, and… verwoordde hij dit in 1982 aldus: “One word links with another. Soon a pattern evolves – form is established that blends with an image. Now, at the point of an image as consequence of words following up on a single word, we may as well presume how this process can also begin with an image of form, a structure that results in a word. A sudden illusion becoming the focus of thought.” Aan het slot van deze tekst schrijft hij: “Why does the image arouse our curiosity? Without our eyes we cannot see, like we cannot make a photograph without a camera. But we see actually only with our mind, and in the mind there is the interference of a will to see: it’s a processed image – processed by the brains.” Rond 1970 werd Norbert Buchsbaum zich bewust dat de fotografie naast de taal voor hem het middel bij uitstek was om zich beeldend uit te drukken. Zijn gedichten en teksten verschenen vanaf die tijd dan ook uitsluitend met eigen foto’s.

In 1970 en 1971 werd Norbert Buchsbaum getroffen door twee hartaanvallen. Dit noopte hem er toe om te stoppen met zijn activiteiten als glashandelaar, ook al zou hij het bedrijf pas in 1983 definitief verlaten. Om aan te sterken na zijn tweede hartaanval besloot hij voor enige tijd naar het Griekse eiland Kreta te gaan. Daar nam hij de tijd om zijn bestaan als zakenman te evalueren en te overdenken wat hij verder met zijn leven wilde. Het tastbare resultaat was de publicatie A heart attack; an asset in business? Over een toekomst als fotograaf wordt in deze publicatie met geen woord gesproken. Maar de tekst wordt begeleid door ruim twintig eigen foto’s die de toon zetten voor zijn latere fotografische werk: naast een vijftal beelden van de Kretensische cultuur uit het verleden, betreffen de opnamen een enkel portret en voorts beelden van de drie elementen aarde, water en lucht.

In 1974 kocht Norbert Buchsbaum een Hasselblad camera en vanaf dat moment begon de fotografie een steeds belangrijker rol in zijn leven te spelen. Zeker nadat hij in 1976 zijn eerste solotentoonstelling bij Arta heeft gehad en nadat hij in hetzelfde jaar een pied a terre in Saint-Jean-Cap-Ferrat heeft gevonden.

Frankrijk als bakermat van de fotografie en de jaarlijkse Rencontres Internationales de la Photographie in Arles vormden een belangrijke stimulans voor zijn fotografische ontwikkeling. Terwijl in Nederland juist in die jaren een politiek georiënteerde vorm van documentaire fotografie hoogtij vierde, vond hij in Frankrijk gesprekspartners en geïnteresseerden voor een tijdlozer vorm van fotografie. Mede door zijn vriendin Jacqueline Demassue voelde hij zich in Frankrijk als een vis in het water, ook al gingen de activiteiten bij Arta in Den Haag aanvankelijk gewoon door.

Omdat reizen hem in het bloed zat, vormden reisverhalen vanaf begin jaren zeventig een belangrijke mogelijkheid voor Norbert Buchsbaum om publicatie van eigen teksten en beelden te combineren. Tot begin jaren tachtig bood het weekblad Elegance hem hiertoe verschillende mogelijkheden. De wereldreis die hij in 1979 op uitnodiging van zijn in Australië woonachtige jeugdvriend Paul Kormehl maakte, liet aanvankelijk vooral haar sporen in Elegance na. Dit overigens gedeeltelijk in kleur, terwijl Norbert Buchsbaum bij voorkeur in zwart-wit fotografeerde. Deze wereldreis resulteerde in 1982 ook in acht portfolio’s met zwart-wit landschappen, begeleid door een fotografisch gereproduceerd gedicht in zijn eigen handschrift. Een keuze hieruit werd uiteindelijk in 1992 onder de titel Voyages Images. Photographs and eight poems in Zwitserland gepubliceerd. Zonder er direct naar te verwijzen, roepen de gedichten dezelfde sfeer op als de foto’s die zijn gemaakt op kaap Sainte-Hospice, Bali, rond Bangkok, op Fiji, aan de kust van Maui, in Australië en New York City. Het boek eindigt met drie foto’s van wolken.

Behalve drie foto’s gemaakt rond Carnegie Hill in New York, hebben alle andere foto’s betrekking op de natuur die permanent aan verandering onderhevig is. De mens ontbreekt daarbij geheel. Door zijn oorlogservaringen en hartaanvallen weet Norbert Buchsbaum hoe broos het leven is en met de poëzie die uit deze natuurfoto’s spreekt, vindt hij daarvoor een beeldend equivalent.

De serie zwart-wit opnamen die Norbert Buchsbaum tijdens zijn wereldreis maakte, markeerden zijn volwassenwording als fotograaf. De fotografie was niet langer een hobby naast vele andere, maar vormde voortaan een dagvullende activiteit.

Technisch waren de natuuropnamen van zijn wereldreis onhaalbaar geweest zonder de 6×6 Hasselblad camera die hij in 1974 had aangeschaft. Maar minstens even belangrijk als de kwaliteitvan de negatieven werd voor Norbert Buchsbaum de kwaliteit van de afdrukken die hij er in de donkere kamer van kon maken. Met een uitzonderlijke precisie koos hij de optimale uitsnede van elke opname en het beste fotopapier dat verkrijgbaar was – aanvankelijk vooral Ilford Gallery of Agfa Brovira. Bij beschouwing van de originele afdrukken zijn de details bijna tastbaar aanwezig, dikwijls mede dankzij de toepassing van een selenium-toning en plaatselijk bleken.

Norbert Buchsbaum heeft zijn kennis en kundigheid op het gebied van de donkere kamer techniek in de tweede helft van de jaren zeventig ontwikkeld en verdiept. Hierbij maakte hij dankbaar gebruik van de adviezen die hij veelal schriftelijk kreeg van Pete Petersen. Achterin Voyages Images wordt deze hiervoor ook expliciet bedankt. De uit Duitsland afkomstige Petersen was oprichter van de Deutsche Photo Agentur, werkte in de tijd van Edward Steichen als fotograaf voor het Museum of Modern Art in New York en was een meester in donkere kamer technieken.

Naast de technische adviezen van Petersen verraden vooral de natuuropnamen van Norbert Buchsbaum zijn bekendheid met de geschiedenis van de fotografie. Deze foto’s roepen reminiscenties op aan het werk van Meinard Woldringh en andere vertegenwoordigers van de Subjectieve Fotografie. Behalve bekendheid met het vroege werk van Edward Weston en de wolkenfoto’s van Stieglitz, spreekt uit zijn natuurfoto’s ook grote bewondering voor Ansel Adams. Niet toevallig benutte Norbert Buchsbaum zijn verblijf van 1979 in de Verenigde Staten dan ook om Ansel Adams te ontmoeten en hem te portretteren. Portretten speelden een belangrijke rol in het oeuvre van Norbert Buchsbaum. Dit is opmerkelijk omdat de mens vrijwel altijd ontbreekt in zijn natuur- en architectuuropnamen. De portretten van Norbert Buchsbaum dienden een persoonlijk doel en betroffen veelal bekenden of (kunstenaars)vrienden. Daarom veroorloofde hij zich in zijn portretten meer formele vrijheid. Hierop wees Norbert Buchsbaum zelf ook in een getypte samenvatting uit 1992 van zijn belangrijkste biografische gegevens en fotografische drijfveren: “What I like to see in my photographs is a sound structure, horizontally, vertically, or both; and this structure overcast by or draped in a large, rich, lush, variety of greys, with touches of high contrast here and there, and, finally, in the image, an opening to dream through… I have never thought and still never think of such a specification when taking a photograph or processing it. They just turn out that way, regardless of the subject; and this subject may be entirely visual or symbolical for something. With portraits – a large part of my work – comes an extra as a main theme: the person, that particular individual. He or she is holy at that moment, is then all that counts.”

De professionele wijze waarop Norbert Buchsbaum de fotografie vanaf eind jaren zeventig beoefende, leidde al snel tot brede erkenning binnen en buiten Nederland. Voor een amateurfotograaf was dit zeker in de naoorlogse jaren uitzonderlijk. Naast de kwaliteit van zijn fotografische werk school de oorzaak hiervan gedeeltelijk in zijn reislust, talenkennis en sociale vaardigheden die hem ook in het zakenleven geen windeieren hebben gelegd. Zijn internationale contacten wierpen niet alleen hun vruchten af voor zijn eigen werk, maar lieten ook hun sporen bij Arta na. Zijn eerste eigen tentoonstelling kreeg in 1977 en 1978 een vervolg. Daarnaast organiseerde hij bij Arta in de tweede helft van de jaren zeventig tentoonstellingen van Lucien Clergue – niet toevallig een der grondleggers van het fotofestival Arles – ,Willem Diepraam, Diederik van Goethem, Frederick Linck, Robby Pauwels en zichzelf. Bij elk van deze tentoonstellingen verscheen voor de leden van Arta een foto in oplage. Voor Nederland een novum, want het drukken van foto’s in een beperkte oplage voor kunstverzamelaars was destijds bepaald nog geen usance. Door zijn contacten met de bekende Amerikaanse fotohandelaar Harry Lunn wist Norbert Buchsbaum bij Arta in 1977 onder de titel Foto’s over drie steden bovendien een tentoonstelling te realiseren van Berenice Abbott, Bill Brandt en Brassaï. Deze fotografische activiteiten van Arta hebben zeker bijgedragen aan de internationalisering en professionalisering van het fotografieklimaat in Nederland.

Terwijl de geschiedenis van de Nederlandse fotografie nog niet of nauwelijks was beschreven en in het buitenland nagenoeg onbekend was, kreeg hij als relatieve buitenstaander en nieuwkomer met name in Frankrijk en Duitsland een respectabel aantal solotentoonstellingen, nam hij deel aan diverse groepstentoonstellingen en werd zijn werk opgenomen in talloze internationaal gerespecteerde collecties.

Reizen en fotograferen gingen bij Norbert Buchsbaum vaak hand in hand. Toen het reizen en de hantering van de Hasselblad door fysieke omstandigheden moeilijk werden, greep hij naar oudere negatieven. Niet alleen om er nog betere afdrukken van te maken, maar ook om te experimenteren met nieuwe vormen van presentatie.

Vanaf eind jaren tachtig combineerde hij afdrukken in verschillende tonaliteit van één en hetzelfde bestaande negatief met elkaar, of ontstonden er studies naar vorm en structuur door afdrukken van verschillende bestaande negatieven tot één geheel samen te voegen. De tentoonstelling van 1991 bij Galerie Pennings in Eindhoven was de eerste waar deze experimenten werden getoond.

Zijn leven lang heeft Norbert Buchsbaum steeds gezocht naar wegen om zich creatief te uiten. Aanvankelijk had het woord het primaat over het beeld. Maar sinds het begin van de jaren zeventig was Norbert Buchsbaum een fotograaf in hart en nieren. Terwijl veel fotografen hun belangrijkste werk op jeugdige leeftijd maken, was er bij hem sprake van een late ‘roeping’. Zelfs op ruim zeventigjarige leeftijd schuwde Norbert Buchsbaum het experiment niet en manifesteerde hij zich als een fotograaf met een jonge geest.

Documentatie