Biografie

Beschouwing

Het is niet waarschijnlijk dat Henneman fotograaf zou zijn geworden als hij in Nederland was gebleven. Hij had geen blijk gegeven van een grote scheppingsdrift of een uitgesproken artistiek talent toen hij op zesentwintigjarige leeftijd in dienst kwam van Talbot. Bovendien verhinderde zijn afkomst uit een arm daglonersgezin dat hij kennis kon nemen van de chemie en de optica. Henneman beschikte echter wel over een avontuurlijke geest die hem via Parijs naar Engeland voerde waar hij de persoonlijke bediende werd van William Henry Fox Talbot (1800-1877). Het is niet duidelijk wanneer hij precies in Engeland aankwam, maar Henneman was hoogstwaarschijnlijk in Lacock toen Talbot op 31 januari 1839 zijn ‘Account of The Art of Photogenic Drawing’ voorlas aan The Royal Society. Uit de bewaard gebleven correspondentie van Talbot blijkt dat deze ‘Nicole’, zoals Henneman werd genoemd, al in een vroeg stadium bij zijn fotografische experimenten betrok. Hij leerde Henneman ‘photogenic drawings’ [fotogrammen] maken en later calotypieën en zoutdrukken. Henneman vergezelde Talbot ook op diens reizen door Duitsland (1842), Frankrijk (1843) en Schotland (1844).

Talbot toonde een groot vertrouwen in Hennemans capaciteiten. In 1844 stelde hij hem aan als hoofd van een fotografische drukkerij die in Reading, ten westen van Londen, werd gevestigd. Het was een van Talbots eerste eigen pogingen om de calotypie commercieel te exploiteren. In 1841 had Talbot een licentie verkocht aan de miniatuurschilder Henry Collen die in Londen de eerste calotypieportretstudio ter wereld opende. Maar diens sterk geretoucheerde en beschilderde portretten konden niet concurreren met de haarscherpe daguerreotypieën die bijvoorbeeld Richard Beard en Antoine Claudet in hun portretstudio’s vervaardigden. Claudet, die enkele jaren later ook een licentie van Talbot kreeg om calotypieën in zijn studio te mogen maken, was daar overigens even weinig succesvol in als Collen.

Hoewel de daguerreotypie aanvankelijk meer succes had, vooral op het gebied van de portretfotografie, realiseerde Talbot zich al vroeg dat zijn eigen positief-negatiefprocédé op papier veel meer mogelijkheden bood. Een van de nieuwe doelstellingen in zijn octrooi van 1 juni 1843 was dan ook de productie van stabiele en uniforme foto’s ten behoeve van de boekillustratie. Dat wil zeggen foto’s die niet snel verbleekten en alle min of meer dezelfde toon hadden. Het was met dit doel dat hij Henneman in 1844 een fotografische drukkerij liet opzetten in Reading die onder de naam Reading Establishment bekend zou worden. Talbot nam de dagelijkse leiding over de drukkerij niet zelf op zich omdat het in de vorige eeuw niet gebruikelijk was dat een ‘gentleman’ werkte. Bovendien had Talbot het veel te druk met zijn andere bezigheden en interessen. In 1844 schreef hij in een brief aan William Jerdan, hoofdredacteur van de Literary Gazette, dat het complexe karakter van de fotografie een goede werkverdeling vereiste: de een zou zich moeten bezig houden met de ontwikkeling van nieuwe fotografische procédés terwijl de ander de bestaande procédés zou moeten gebruiken en exploiteren. Daarmee had Talbot zijn motivatie voor de drukkerij in Reading niet duidelijker kunnen verwoorden. Omdat Henneman als bedrijfsleider van de Reading Establishment de commerciële kant van de calotypie behartigde, kon Talbot zich vrijelijk over de verbetering van die techniek buigen.

Henneman werkte in de Reading Establishment aan de publicatie van The Pencil ofNature waarvan de eerste aflevering in juni 1844 uitkwam. Het zou het allereerste met foto’s geïllustreerde boek worden, met in totaal vierentwintig afbeeldingen. Talbot had voor deze publicatie niet speciaal opnamen gemaakt, maar hij koos deze zorgvuldig uit zijn negatievenbestand. De onderwerpen van de foto’s varieerden van plaatsen en gebouwen die Talbot na aan het hart lagen zoals Lacock Abbey, Oxford en Parijs, tot stillevens van glas, porselein, leren boekbanden en reproducties van gravures. Met deze keuze wilde hij tevens de verschillende mogelijkheden laten zien die het medium bood. Tenminste één negatief is door Henneman gemaakt: Plate XXII, Westminster Abbey, in de laatste aflevering. In de eveneens door Talbot geschreven begeleidende teksten kwamen technische, historische en esthetische aspecten van de fotografie aan bod.

Henneman trok er na zijn aankomst in Reading met zijn camera in de omgeving op uit. Zijn foto’s laten zien hoe Reading er in die tijd uitzag. Ook de drukkerij is op de gevoelige plaat vastgelegd. Daardoor krijgen we een idee hoe Henneman te werk ging bij de productie van de afdrukken. Een groot deel van het werk gebeurde buiten omdat Henneman afhankelijk was van het zonlicht. In de achtertuin stelde hij rekken op met een groot aantal drukramen waarin lichtgevoelig gemaakt papier in contact met een negatief werd belicht. Op deze wijze wist hij tot september 1844 zeker tienduizend afdrukken te vervaardigen. Alleen al voor de eerste aflevering van The Pencil of Nature, die in een oplage van tweehonderdvierenzeventig stuks verscheen, maakte hij ruim dertienhonderd afdrukken. Dit werk deed Henneman niet alleen, maar hij recruteerde assistentie bij de plaatselijke middenstand, zoals bijvoorbeeld Thomas A. Malone die leerlingdrogist was in de apotheek waar Henneman ook zijn chemicaliën haalde.

Henneman maakte in Reading ook de afdrukken voor Talbots hommage aan Sir Walter Scott: Sun Pictures in Scotland. Tevens werkte hij in opdracht van anderen. Een van de eerste particuliere opdrachten die hij uitvoerde was voor John Walter, de hoofdredacteur van The Times. Ter herinnering aan diens jong gestorven dochter Mary Catherine Walter liet hij een klein boekje verschijnen met daarin een door Henneman gemaakte foto van een marmeren buste van haar. Voor Sir William Stirling maakte Henneman in 1847 een supplement met foto’s voor diens Annals of the Artists of Spain. Dit supplement bestond uit ruim zestig reproducties van prenten, tekeningen en enkele olieverfschilderijen. Stirlings boek was daarmee de eerste met foto’s geïllustreerde kunsthistorische beschouwing en Henneman dus de eerste reproductiefotograaf. Zoals uit correspondentie blijkt beschouwde Henneman deze opdracht als een uitdaging omdat het fotograferen van tweedimensionale kunstwerken technische vaardigheid vereiste. Het resultaat was naar Stirlings volle tevredenheid. Ook nu nog blijken deze foto’s van goede kwaliteit.

Uit de inventarislijsten die bewaard zijn gebleven na de ontmanteling van de drukkerij in 1847 blijkt dat Henneman in Reading ook een soort fotospeciaalzaak dreef. Hij verkocht er apparatuur, chemicaliën, papier en licenties aan amateurfotografen, bijvoorbeeld aan Nevil Story Maskeline. Deze fotografen konden tevens bij Henneman terecht voor lessen in de fotografische techniek die bij de licentie aangeboden werden. Voor sommige van deze fotografen zoals Calvert R. Jones en George Bridges drukte Henneman in Reading ook de negatieven af. Jones en Bridges fotografeerden vooral in landen rond de Middellandse Zee en de foto’s die ze er maakten werden door Henneman gedistribueerd naar boek- en prenthandelaren in heel Engeland. Weliswaar had Henneman de dagelijkse leiding over de drukkerij in Reading, maar toch was zijn precieze status onduidelijk totdat hij op 6 juni 1846 een contract met Talbot ondertekende. Dit had vermoedelijk te maken met de komst van een accountant in januari 1846, Benjamin B. Cowderoy. Deze ging de zakelijke kanten van het bedrijf behartigen terwijl Henneman zorg bleef dragen voor de artistieke aspecten. Talbot was de eigenaar van de drukkerij en bepaalde in grote lijnen het beleid. Talbot hoopte met Cowderoy een professionelere koers in te slaan en van de drukkerij een winstgevende onderneming te maken. Het contract met Henneman vormde een onderdeel daarvan. Er kwam onder andere in te staan dat Henneman een salaris van £150 per jaar zou ontvangen en tevens 1 shilling per goedgekeurd negatief en 1 shilling per honderd goedgekeurde positieven. Voor die tijd bestond Hennemans inkomen uit de commissie die hij van Talbot kreeg op het aantal afdrukken dat hij produceerde, ongeacht de kwaliteit.

Hoewel Talbot met de komst van Cowderoy de Reading Establishment een nieuwe kans leek te willen geven, speelde hij ook met de gedachte om een portretstudio in Londen te beginnen. Het eerste wat Talbot Cowderoy namelijk liet doen was het maken van een berekening om te zien hoeveel een dergelijke portretstudio zou gaan kosten. Ook Henneman had er in zijn brieven al meer dan eens op gewezen dat het maken van portretten wel eens lucratiever zou kunnen zijn dan het maken van boekillustraties en foto’s voor de prenthandel. Het publiek voor portretfoto’s was immers veel groter dan de elitaire groep van prentverzamelaars en kunstenaars die Talbot in Reading als potentiële kopers van zijn foto’s voor ogen had. Daarbij kwam nog het probleem dat er klachten kwamen over de houdbaarheid van de foto’s die de neiging hadden snel te verbleken. Bovendien bleken de uitgaven toch hoger te blijven dan de inkomsten. Uiteindelijk sloot Talbot in december 1846 een huurovereenkomst met de instrumentenmakers Newman & Co. voor de bovenste verdiepingen van hun pand op Regent Street 122 te Londen. In de zomer van 1847 ging de Reading Establishment definitief dicht en Henneman verhuisde naar Londen. Daar zette hij zijn werkzaamheden voort. Hij liet er tevens een glazen portretstudio op het dak bouwen.

Aanvankelijk stond ook deze studio onder beheer van Talbot. Maar omdat hij met de drukkerij in Reading veel geld had verloren en zich realiseerde dat hij vanuit Lacock nauwelijks toezicht kon houden, bood hij Henneman de studio in eigen beheer aan: “I wish to know whether you would like to set up business on your own account as a Photographer if I were to lend you some money to begin with & were to give you a license upon easy terms. I wish you to turn it over in your mind, & let me know if you are to do so I think you might do well to enter into partnership with Malone as I think you two might do a good business in Regent Street”. In Reading was gebleken dat Thomas A. Malone een gedegen technische en chemische kennis bezat.

De uitgebreide correspondentie met Talbot doet vermoeden dat Malone zich vooral bezig hield met experimenteren terwijl Henneman de studio leidde. Helaas zijn er nauwelijks foto’s bewaard gebleven die Henneman en Malone in Regent Street maakten. Het enige portret dat door het stempel achterop met zekerheid aan hen toegeschreven kan worden is dat van de schilder William Henry Hunt. Hunt is vereeuwigd terwijl hij zijn gezicht naar de camera heeft toegedraaid. Dit geeft de foto een dynamisch karakter. Het fijne raster van potloodlijntjes op het portret zou er op kunnen duiden dat Hunt de foto voor een zelfportret heeft gebruikt. Het portret is niet geretoucheerd wat Talbot een plezier moet hebben gedaan. Deze beklaagde zich namelijk dikwijls over de wijze waarop de miniatuurschilders, die Henneman & Malone in dienst hadden, de foto’s verpestten met hun zware retouches.

In 1851 beëindigde Malone zijn werkzaamheden voor de studio in Regent Street. Nadat hij nog met Henneman samen had geëxposeerd in het Crystal Palace ter gelegenheid van de wereldtentoonstelling, ging hij les geven aan The Royal College of Chemistry. Henneman ging verder onder de naam Henneman & Co.

In september 1851 zag het er naar uit dat Henneman met hulp van Talbot de grote opdracht van de Royal Commissioners van de wereldtentoonstelling zou krijgen om de foto’s voor de juryrapporten te vervaardigen. Deze waren echter zo ontevreden over de kwaliteit van de eerste foto’s die Henneman voor ze maakte in verhouding tot de prijs (3 guinea per negatief) dat ze de overeenkomst met Henneman en Talbot wilden verbreken. De negatieven en afdrukken zouden niet krachtig genoeg zijn en snel verbleken – een verwijt dat Henneman overigens wel vaker te horen kreeg. In een briefwisseling met de Royal Commissioners probeerde Talbot hen te overtuigen van hun ongelijk. Hij verweet hen dat ze onmogelijk een goed oordeel konden hebben aangezien ze geen verstand van fotograferen hadden. Het laatste woord was aan Henry Cole, voorzitter van de Royal Commissioners, op 14 november 1851: “In fact at no price whatever would it be worth while having Mr Henneman’s printing. They are too dark, not at all artistic and already show serious defects”. De Engelsman Hugh Owen, de Fransman Claude-Marie Ferrier en de vermoedelijk uit België afkomstige Friedrich von Martens vervaardigden uiteindelijk de negatieven en Robert Bingham kreeg de opdracht de benodigde twintigduizend afdrukken in Zuid-Frankrijk te maken.

Meer profijt wist Henneman te trekken van Scott Archers uitvinding van het natte collodium glasnegatief uit 1851. Hij was in 1852 een van de eerste beroepsfotografen die met deze techniek negatieven maakten. En niet zonder succes: de volgens deze methode gemaakte portretten oogstten veel bewondering zoals in een verslag in het Franse fotografietijdschrift La Lumière te lezen valt. Het portret van een oude man in een cape roept bijvoorbeeld associaties op met de portretten die de Franse fotograaf Nadar omstreeks dezelfde tijd in Frankrijk begon te maken. Het portret straalt een zekere grandeur uit wat een verklaring kan zijn voor het feit dat er lange tijd is gedacht dat het hier een portret van de Hongaarse vrijheidsstrijder Lajos Kossuth betrof die in 1851 eveneens voor Hennemans camera poseerde. Kossuth was echter in dat jaar een stuk jonger dan de hier geportretteerde oude man. Bovendien wordt er in de collectie van The National Museum of Photography, Film and Television in Bradford nog een portret van deze man bewaard – maar dan en profil – waarop in spiegelbeeld de naam Signor Sentura te lezen is. 1853 was een zeer succesvol jaar voor Henneman die toen achthonderddrieëndertig portretten maakte. In datzelfde jaar beschreef een redacteur van Charles Dickens’ tijdschrift Household Words Hennemans studio, waarin hij de fotograaf behendig een glasnegatief zag prepareren. Ook de in Engeland wonende Zweed Oscar Gustav Rejlander (1813-1875) wist Regent Street 122 te vinden toen hij op zoek was naar een goede fotograaf die hem het vak kon leren: “In 1853, having inquired in London for a good teacher, I was directed to Henneman. We agreed for so much for three or five lessons; but, as I was in a hurry to get back to the country, I took all the lessons during one afternoon! – three hours in the calotype and waxed-paper process, and half-an-hour sufficed for the collodion process!!”. De Franse fotografiecriticus Ernest Lacan wijdde een uitgebreid artikel aan Henneman in La Lumière waarin hij diens serie foto’s van zoeloes uitbundig prees. Henneman moet de gave hebben gehad om zijn modellen goed op hun gemak te kunnen stellen waardoor zijn portretten nooit een geforceerde indruk maken. Hoewel het bezoek van de zoeloes aan Londen, waar ze tentoongesteld werden, ongetwijfeld een beangstigende gebeurtenis voor hen moet zijn geweest, is het Henneman toch gelukt om hen een redelijk ontspannen en natuurlijke pose aan te laten nemen. Een punt van kritiek betrof de verzorging van de afdrukken. Volgens Lacan zou Henneman zijn afdrukken niet goed fixeren en afwerken waardoor die aanmerkelijk aan kracht en toon inboetten.

Naast de grote portretstudio opende Henneman in 1853 opnieuw een drukkerij, die hij in Kensal Green, toen een buitenwijk van Londen, had laten bouwen. De bedrijfsvoering verliep volgens een fabrieksmatige aanpak, vergelijkbaar met Blanquart-Evrards Imprimerie Photographique in Lille die rond dezelfde tijd in werking was. Voor elk stadium in het productieproces – van de preparatie van de negatieven tot het opzetten van de afdrukken op karton – waren aparte ateliers ingericht die op elkaar aansloten. De drukkerij heeft echter nooit grote opdrachten gekregen.

Na 1853 daalde het aantal opdrachten voor Henneman snel. Dit was het gevolg van de gestaag toenemende concurrentie. Omdat het natte collodium procédé van Scott Archer niet werd beschermd door een octrooi kon iedereen het zich leren en het exploiteren. Dit in tegenstelling tot de calotypie waarbij beroepsfotografen een aanzienlijke som geld aan Talbot moesten betalen voor een licentie (voor amateurs rekende Talbot een lagere prijs). Henneman wist zich nauwelijks te weren tegen de niet altijd even eerlijke concurrentie. In 1856 tenslotte begon Talbots advocaat Bolton met de onderhandelingen die de sluiting van de studio en de drukkerij in 1858 inleidden. Talbot nam daarbij ruimhartig een groot deel van Hennemans schulden voor zijn rekening. Hun wegen scheidden zich definitief toen Henneman met zijn gezin naar Birmingham vertrok om zijn geluk als operateur bij Napoleon Sarony en diens partner Robert White Thrupp te beproeven. Zonder succes zoals uit een laatste brief aan Talbot in 1866 blijkt: “I am here in a situation till July. I was obliged to take it as London is overwashed with photographers. They advertise themselves as first rate artists at 30 shilling a week. I do get four pounds here but I am sorry to say it does not suit my health. I am pretty well shut up for 8 hours in a room by stretching my arms out I can touch the walls both ways so I can’t call it a room but a closet.” Niet lang daarna begon hij als pensionhouder in Londen een tweede carrière.

Hennemans schreden op het pad der fotografie waren niet altijd een onverdeeld succes, zoals wel vaker het lot was van pioniers. Dat betekent geenszins dat zijn activiteiten niet interessant waren. In tegendeel, als assistent van Talbot in diens fotografische drukkerij en met zijn eigen portretstudio was hij een van de eerste beroepsfotografen. Hij kon niet bouwen op de ervaring van voorgangers maar moest veelal op eigen initiatief proberen wat de beste manier was om het nieuwe medium te exploiteren. Hoewel Henneman in Londen een eigen weg leek in te slaan, is hij nooit helemaal onafhankelijk van Talbot geworden. Zeker in financieel opzicht is de laatste hem altijd blijven steunen. Het kleine oeuvre dat Henneman heeft nagelaten weerspreekt in zijn helderheid en eenvoud veel van de kritiek die hij soms te verduren kreeg. Kritiek die vaak betrekking had op de nog verre van perfecte fotografische techniek.

Documentatie