Biografie

Beschouwing

Louis Wegner studeerde volgens Carl Bruns Schweizerisches Kü̈nstler-Lexikon in München en Wenen en werkte vanaf 1836 in Luzern en Zürich als steentekenaar. Het Rijksprentenkabinet bezit vier litho’s van zijn hand, twee gedrukt door Grimminger en twee door Orell Füssli & Cie., beide in Zürich gevestigd. Het is niet bekend of Wegner al fotografeerde voordat hij in 1849 naar Nederland kwam. Mogelijk werd hij op een idee gebracht door de Amsterdamse spiegelmaker en daguerreotypist A. Pietersen, bij wie hij aanvankelijk zijn intrek nam. Op een 1850 te dateren etiket vermeldde Wegner “Daguerreotyp-Portraits van verschillende grootte voor lijsten, etuis, broches, medaillons, enz./Zilverstift-Portraits, en Lithographiën, naar de natuur en naar daguerreotype of andere schilderijen”. Dat met de zilverstiftportretten geen tekeningen maar zoutdrukken bedoeld zijn, zoals G.A. Evers suggereerde in zijn artikelen over de vroege Nederlandse fotografie, staat niet vast. Waarschijnlijker is dat Wegner de eerste tijd zowel tekeningen, als litho’s en daguerreotypieën maakte. In 1850 zond hij naar de Tentoonstelling van Kunstwerken van Levende Meesters nog drie tekeningen en een litho (alle portretten) in, naar die van 1852 vier of zes ‘proeven van Photographie’. Het is niet bekend om wat voor foto’s het ging. Aanvankelijk geaccepteerd en in de catalogus opgenomen werd een aantal van de foto’s tijdens de tentoonstelling van de wand gehaald door de tentoonstellingscommissie na protesten van een aantal kunstenaars, die meenden dat fotografie niet tot de kunsten gerekend diende te worden. Wegner liet zijn inzending voor de tentoonstelling van 1850 vergezeld gaan van twee briefjes waaruit blijkt dat hij de Nederlandse taal nog niet geheel machtig was. Bij de tentoonstelling van 1852 schreef hij gemakshalve maar in het Duits. Aan de volgende tentoonstellingen heeft hij niet meer deelgenomen en van zijn eventuele verdere werkzaamheid als portrettekenaar en -lithograaf is niets bekend.

Wegner heeft in de tweede helft van de jaren vijftig – naast de gebruikelijke carte-de-visite-portretjes – een aantal portretfoto’s op groot formaat gemaakt die tot de top van de vroege Nederlandse fotografie behoren. Een aantal van deze portretfoto’s is 1857 en 1858 gedateerd. Tot de nu bekende exemplaren behoren vijf ongedateerde portretten van de schilder Nicolaas Pieneman, een van Hans Christian Andersen (1858, tegenwoordig alleen bekend als reproductie), een aantal van mr. Edouard Mussche (1857) en andere leden van de familie Asser en het portret van een onbekende vrouw voor een spiegel. Met name Mussche en Pieneman poseren als persoonlijkheden, zodat het euvel van veel portretfoto’s – de wezenloze blik en ongemotiveerde pose – hier ontbreekt. Terwijl contemporaine buitenlandse portretfoto’s van vergelijkbaar formaat meestal gekenmerkt worden door eenvoud van compositie en de afwezigheid van attributen, zijn Wegners portretten rijk gedecoreerd. Doordat de portretten van Pieneman schildersattributen laten zien, doen zij enigszins denken aan de portretten van Franz Hanfstaengl waarop eveneens veelvuldig attributen te zien zijn die het beroep van de voorgestelde aangeven. Van Wegner resteert slechts één foto die men als een studie zou kunnen opvatten, het genreportret van een monnik.

Enkele van Wegners portretten zijn in de albums van E.I. Asser geplakt. Het verschil tussen de dilettant (Asser) en de beroepsfotograaf (Wegner) komt daarbij nog eens duidelijk tot uitdrukking. Hoe bekwaam Wegner ook was, de poses op zijn foto’s zijn geijkter en minder gevarieerd, minder rommelig ook dan die van Asser en zij missen de met die rommeligheid samenhangende charme.

De kwaliteit van Wegners portretfoto’s bleef niet onopgemerkt. Hij werd op de Tentoonstelling van Photographie en Heliographie van 1855 in Amsterdam onderscheiden met een gouden medaille. Een anonieme criticus van de Amsterdamsche Courant sprak over zijn “zeer verdienstelijke stukken”. In de catalogus worden “vijf photographiën, naar negatieven op collodion, met en zonder retouche” genoemd. Wegner was toen blijkbaar al van daguerreotypieën overgegaan op foto’s op papier. Driejaar later, op de Tentoonstelling van Photographie in Amsterdam waar zijn foto’s opnieuw bekroond werden, kreeg hij een uitvoeriger bespreking in de Amsterdamsche Courant “Algemeen merkt men in zijne portretten den artiste op, die met oordeel zijne pose kiest, terwijl zijne photographiën bij eene gepaste kracht in de schaduwen een doorschijnenden tint bezitten, die de halve schaduwen uitmuntend doen uitkomen. Met opmerkzaamheid hebben wij nagegaan of eene kunstige retouche het voortbrengsel der photographie was te hulp gekomen, maar wij hebben daarvan geen spoor kunnen ontdekken, integendeel leveren vele stukken de onmiskenbare bewijzen op, dat de als zoodanig opgegeven stukken ook werkelijk ‘sans retouche’ zijn.” De bewaard gebleven portretten lijken te bevestigen dat Wegner weinig retoucheerde. Tien jaar na zijn dood getuigde H.L J. Haakman in het Tijdschrift voor Photographie tijdens een discussie over de toelaatbaarheid van retouche dat Wegner nooit op het negatief retoucheerde en op de afdrukken hoogstens wat aanstipte. De bewaard gebleven portretten zijn alle albuminedrukken. De meeste ervan verkeren – dankzij de goudtoning – in zeer goede staat.

Een anonieme criticus van de Revue Photographique merkte in 1857 op dat Wegners portretten de vergelijking met Nadar, Mayer en Pierson, Le Gray en anderen gemakkelijk kon doorstaan: “ils forment sans exagération une oeuvre magistrale; pose savante à la fois et naturelle, airs de tête habilement préparés; pâte moelleuse et profonde; tons chauds, blancs purs, ombres bien fouillées, définition nette des détails, rien ne manque à ces tableaux…” De Fransman Philippe Burty toonde zich kritischer over Wegners foto’s. In een bespreking van de tentoonstelling van de Société Française de Photographie in 1859 noemde hij Wegner weliswaar een geduchte concurrent maar hij achtte diens foto’s bedorven door de ergste der fouten, “la prétention”. De vrouwenfiguren keken volgens hem met overdreven lieve koelheid, de jongemannen staarden te veel met een lege blik in de verte. Wegner behoorde tot de eerste generatie die cartes-de-visite maakte. De gebruikelijke attributen: vloerkleed, stoel, tafel, gordijn, pilaar en balustrade, keren in wisselende combinaties steeds terug. De vrouwsportretten doen zo nu en dan denken aan de figuurtjes op de schilderijen van A.H. Bakker Korff: oudere, streng kijkende burgerdametjes die waarschijnlijk meer binnenshuis bij gaslicht leefden dan in het zonlicht kwamen en die hun tijd zo te zien voornamelijk doorbrachten met theedrinken, handwerken en roddelen.

Het is niet bekend wanneer Wegner zich met de vierentwintig jaar jongere Mottu associeerde. De vroegst bekende verschijning van de firmanaam Wegner & Mottu is in een brief uit april 1862. Het atelier was toen nog op de Prinsengracht 831 (BB 439) gevestigd, maar zou spoedig verplaatst worden naar de Kalverstraat 179 (D 26). In het adresboek van Amsterdam wordt de firma Wegner & Mottu pas in de editie van 1863-1864 voor de eerste maal vermeld. Over Mottu’s achtergrond is weinig bekend. In het bevolkingsregister van Amsterdam wordt Mottu, bij de eerste vermelding van zijn naam in oktober 1863, kantoorbediende genoemd. De gegevens in het bevolkingsregister moeten echter met enig voorbehoud worden gebruikt. Mottu’s vader, Jean Marie David Mottu (1799-na 1865), zou namelijk volgens het bevolkingsregister hetzelfde beroep hebben uitgeoefend als zijn zoon. Mottu Sr was echter meer dan een eenvoudige kantoorbediende. Hij was vanaf mei 1863 tot oktober 1865 een van de directeuren van de Algemeene Maatschappij voor Handel en Nijverheid (een grote financieringsmaatschappij). Ongetwijfeld hing zijn aftreden samen met de problemen waarin de maatschappij door “een teveel aan financieel optimisme en frauduleuze handelingen” verzeild was geraakt. In hetzelfde jaar verhuisde Mottu Sr naar Zwitserland.

Terwijl Wegner zich – getuige de bewaard gebleven foto’s – toelegde op het portret, had Mottu een bredere interesse: architectuur, waterbouwkundige werken, portretten en kunstvoorwerpen. De vier in 1864 gemaakte foto’s van het interieur van het Paleis voor Volksvlijt behoren tot de hoogtepunten van de vroege Nederlandse fotografie. De ijle schoonheid van het lege gebouw – er zijn alleen rijen stoelen, tafels, wat bouwmaterialen en enkele figuren te zien – is goed getroffen. Zij zijn ‘W&M’ gesigneerd maar moeten eerder aan Mottu worden toegeschreven dan aan Wegner, gezien de belangstelling voor architectuur van eerstgenoemde. Mottu heeft beginjaren zeventig verschillende gebouwen van de architect H.J. van den Brink gefotografeerd: het Aartsbisschoppelijk Seminarie Rijsenburg en villa De Brink (beide te Driebergen), het sigarenmagazijn De Rijnstroom van P.G.C. Hajenius te Amsterdam en de sociëteit De Groote Club in dezelfde stad. Cuypers’ Rijksmuseum werd in de laatste bouwfase (1884-1885) gefotografeerd. Eindjaren zestig en beginjaren zeventig fotografeerde de firma het Noordzeekanaal in aanleg, een decennium later een aantal doorlaatbruggen in Brabant. Dergelijke waterbouwkundige werken zijn door diverse fotografen – niet alleen de firma Wegner & Mottu – gefotografeerd. Geraffineerde doorkijkjes vanaf de lengteas van bruggen, kanalen, dijken en dammen als op foto’s van J. van Gorkom Jr, J.G. Hameter, Pieter Oosterhuis, Julius Perger en anderen ontbreken op Mottu’s foto’s bijna geheel.

Onder Mottu is Wegner & Mottu tot een veelzijdig bedrijf uitgegroeid. Een weinig elegant geformuleerd juryrapport van de Internationale Tentoonstelling van Photographie van 1877 laat dat zien. Als jurylid van deze tentoonstelling kon Mottu geen aanspraak maken op de Gouden Stedelijke Medaille, waarna besloten werd haar toe te kennen aan Pieter Oosterhuis. In het juryrapport lezen we: “Ware de heer Mottu geen lid der Jury geweest, dan had de firma Wegner & Mottu door hare vele en belangrijke inzendingen, nagenoeg het geheele gebied der photographie omvattende, op de hoogste onderscheiding kunnen aanspraak maken.” Ook buiten fotografenkringen had de firma een goede reputatie. Naar aanleiding van de aanvraag van het predikaat hoffotograaf doorJ.P. Oppers in 1874 merkte de burgemeester van Amsterdam op: “Intusschen meen ik dat hij [Oppers] niet hooger moet gesteld worden dan de firma Wegner & Mottu of de photograaf Offenberg alhier, die beiden in hun vak zeer verdienstelijk zijn”.

Het drukken in fotomechanische technieken behoorde ook tot het in het juryrapport van 1877 genoemde “geheele gebied der photographie”. Mottu toonde zich zeer geïnteresseerd in nieuwe technische ontwikkelingen, vooral die op het gebied van de fotomechanische druktechnieken. Uit vergaderverslagen van de Amsterdamsche Photographen-Vereeniging, waarvan Mottu van 1872 tot 1874 president was, blijkt dat hij geregeld experimenteerde met nieuwe procédés, chemicaliën en optiek. In 1874 nam hij zitting in een commissie tot het nemen van proeven met nieuwe technieken. Mottu heeft op zeker moment aan het fotografisch atelier een drukkerij toegevoegd. Hij heeft in de meeste fotomechanische technieken gedrukt: lichtdruk, fotolithografie, mottutypie ofwel fotogalvanografie, heliogravure en autotypie. Voor diverse tijdschriften en boeken, vooral op het gebied van architectuur en kunst, heeft Mottu illustratiemateriaal gedrukt, bijvoorbeeld in de driejaargangen (1879-1881) van De Nederlandsche Kunstbode en, vanaf 1881, in diverse jaargangen van het Bouwkundig Tijdschrift en het Bouwkundig Weekblad. Het ging daarbij vooral om fotomechanische druktechnieken als fotolithografie en lichtdruk. Terwijl hiervan veel voorbeelden bewaard zijn gebleven, is er over de drukkerij zelf nauwelijks iets bekend.

In het jaarlijks verschijnende Algemeen (later: Brinkman’s) Adresboek voor den Boekhandel, waarin steeds een lijst van drukkerijen is opgenomen, komen Wegner & Mottu vanaf 1878 voor onder de “Photographie- Copiëer-Inrichtingen”, vanaf 1885 onder de “Photographie-Copiëer- en Phototypie [= lichtdruk]-Inrichtingen en Agenturen”. In de rubriek fotolithografische drukkerijen ontbreekt de naam van de firma steeds. Wegner & Mottu verzorgden echter al vanaf 1869 fotolithografisch drukwerk. In dat jaar gingen zij samenwerken met de lithograaf A. Kroon. In het nieuwe “Photo-Lithographisch en Lithographisch Etablissement” werd de door E.I. Asser gevonden variant op de fotolithografie toegepast. Er lijken vooral architectuurtekeningen in fotolithografie gedrukt te zijn. In een prospectus prezen de compagnons die techniek ook aan voor het gewone handelsdrukwerk. In 1872 werd de samenwerking verbroken. Zowel Mottu als Kroon bleven met de methode van Asser werken. Tijdens de Internationale Tentoonstelling van Voorwerpen voor de Huishouding en het Bedrijf van den Handwerksman, in 1869 gehouden in het Paleis voor Volksvlijt, heeft Mottu een uitgebreide serie opnamen gemaakt van het gebouw, het terrein eromheen, de stands en de geëxposeerde voorwerpen. Hoewel hij aankondigde daarvan niet alleen fotografische maar ook fotolithografische afdrukken te zullen maken en verkopen, zijn van de laatste geen exemplaren bekend. De matige weergave van de grijstonen heeft Mottu er mogelijk van doen afzien in deze techniek te drukken. Uiteindelijk zou de fotolithografie vooral geschikt blijken voor de reproductie van lijntekeningen. Daarvan zijn uit tijdschriften en boeken in het laatste kwart van de negentiende eeuw diverse voorbeelden van Wegner & Mottu te vinden. Voor het Bouwkundig Tijdschrift en het Bouwkundig Weekblad heeft Mottu jarenlang, vanaf 1881, de illustraties in fotolithografie gedrukt.

Tezelfdertijd heeft Mottu de lichtdruk toegepast. Met Julius Schaarwachter moet Mottu daarmee in Nederland de eerste zijn geweest. Mogelijk had hij al in 1867 contact met C.M. Tessié du Motay en Ch.R. Maréchal. Zij hebben althans in dat jaar een lichtdruk gemaakt naar een negatief van Mottu. Een andere uitvinder van de lichtdruk, Jakob Husnik, bood eind 1868 zijn uitvinding aan diverse personen te koop aan. In een brief van 14 december 1868 aan Vojto Naprstk schreef hij ƒ2000,- te hebben gevraagd aan Wegner & Mottu, zonder daarbij het recht op te geven zijn uitvinding ook aan anderen te mogen verkopen. Mottu wenste echter het alleenrecht. Diens aanbod om Husnik directeur van een in Amsterdam te vestigen lichtdrukkerij te maken werd door laatstgenoemde afgeslagen: hij wilde zijn echtgenote en familie niet verlaten en zijn pensioenverzekering niet opgeven. Het is niet duidelijk of Mottu vervolgens een licentie van het procédé van Husnik of van diens concurrent Joseph Albert kocht. De vroegst bekende lichtdrukken van Mottu dateren van 1871: een portret en een stadsgezicht in de Photographische Correspondenz en twee opnamen van het stoomschip Willem III die waarschijnlijk los werden uitgegeven door Jan D. Brouwer. In een prospectus uit maart 1872 schreef Mottu over de lichtdruk: “Om deze methode bekend te maken hebben wij zelf sedert een paar jaren daarmede gewerkt en bestellingen uitgevoerd, toch sedert eenigen tijd worden ons hoe langer hoe meer orders opgedragen, zoodat het ons op den duur niet langer mogelijk zou zijn de noodige zorg daaraan te besteden, te meer daar genoemd procédé met vele zwarigheden verbonden is, en men zich uitsluitend daarmede moet bezig houden om volmaakt goed werk af te leveren”. De firma zou het werk daarom voortaan uitbesteden aan een niet nader genoemde buitenlandse drukkerij. Bestellingen van minder dan honderd afdrukken werden overigens niet aangenomen.

Mottu heeft fotolithografïe en lichtdruk gebruikt al naar gelang het onderwerp. Lijn- of pentekeningen werden vooral in fotolithografïe uitgevoerd. De lichtdruk werd bij overige onderwerpen toegepast, zoals Mottu in 1881 schreef: “Voor het vermenigvuldigen door middel der pers van onderwerpen die niet uitsluitend uit lijnen en puntjes bestaan zooals b.v.: photographien, olieverwschilderijen, aquarellen, pastels, enz. enz. is het beste procédé de Alberttypie ook Lichtdruk of Heliographie genoemd”. Kunstreproducties van Wegner & Mottu komen in beide technieken voor. Heliogravures zijn door Mottu nauwelijks gedrukt, zo lijkt het. Bij een in 1885 opgestelde begroting voor het album Het Rijks-Museum te Amsterdam, uit te geven onder supervisie van P.J.H. Cuypers, schreef Victor de Stuers in de marge: “vragen aan Wegner & Mottu of hij dat kan. Zoo nee moet hij het leeren”. Voor het genoemde album hoefde Mottu zich niet in de heliogravure te verdiepen, aangezien de drukopdracht uiteindelijk aan een ander werd gegund.

Mottu heeft zich ook bezig gehouden met de fotoxylografie, waarbij de afbeelding langs fotografische weg op het houtblok werd overgebracht, waarna deze op de gebruikelijke wijze met de hand werd gegraveerd. Het tijdschrift De Hollandsche Illustratie liet Mottu in 186g vijf van zijn foto’s van de Internationale Tentoonstelling van Voorwerpen voorde Huishoudingen het Bedrijf van den Handwerksman op hout brengen. Vermoedelijk werden deze houtblokken elders gegraveerd. In geïllustreerde tijdschriften als De Hollandsche Illustratie werden geen hoogwaardige fotomechanische technieken als fotolithografie of lichtdruk toegepast, hoogstens de fotografische pendant van de houtgravure, de fotoxylografie.

De houtgravure was al lange tijd de meest gebruikte techniek bij het illustreren van eenvoudiger drukwerk. Ze kreeg in de loop van de negentiende eeuw concurrentie van allerlei grafische en fotomechanische technieken. Daartoe behoorde ook Mottu’s variant op Paul Pretsch’ fotogalvanografie, de mottutypie. Hij noemde deze techniek, waarmee hij vanaf circa 1870 experimenteerde, ook wel phototypie of phototypographie; het was in ieder geval de bedoeling “de houtgravure te remplaceeren”. Met de mottutypie zijn niet alleen reproducties van gravures en tekeningen gemaakt, maar ook afdrukken van fotografische negatieven ‘naar de natuur’. De resultaten lijken sterk op houtgravures. Het principe van de fotogalvanografie in hoogdruk was al in 1854 door Pretsch gepatenteerd. Er zijn geen aanwijzingen dat Mottu een originele verbetering van het principe heeft bedacht. De Société Française de Photographie mocht in 1873 twee specimina van de ‘mottugraphie’ ontvangen.

Een van Mottu’s laatste activiteiten voor hij in 1887 naar Parijs vertrok, was zijn medewerking aan het album Het Rijks-Museum te Amsterdam (met tekst van Victor de Stuers) dat, najaren van voorbereiding, tussen 1891 en 1895 in afleveringen verscheen. Mottu was een van degenen die in 1885 een offerte voor het drukken van het album indiende bij P.J.H. Cuypers, de architect van het gebouw en supervisor van de uitgave. De opdracht ging uiteindelijk in 1890 naar Amand. Wel leverde Mottu voor de afbeeldingen in lichtdruk vijfenveertig negatieven. Deze waren, op één na, tussen mei 1884 en februari 1885 gemaakt, dat wil zeggen vóór de voltooiing van het museum. Ten hoogste tien van de negatieven zijn uiteindelijk gebruikt voor de uitgave.

Mottu verliet Nederland maar bleef firmant. Hij kwam, naar het schijnt, eenmaal per jaar naar Amsterdam om de zaken in ogenschouw te nemen. Achter de camera stond hij uiteraard niet meer. Uit de jaren na zijn vertrek zijn geen opmerkelijke wapenfeiten bekend. Pieter Jan Dekema nam de leiding van het bedrijf over. Portretten lijken na 1887 het grootste deel van de productie te hebben uitgemaakt. Zij onderscheiden zich nauwelijks van wat in andere grote portretateliers werd gemaakt. De firma bleef drukwerk verzorgen, naar het zich laat aanzien vooral in fotolithografie. Ze hield tijdens de Eerste Wereldoorlog op te bestaan.

Wegner en Mottu en de firma die hun namen voerde hebben bijna zeventig jaar lang, van circa 1850 tot circa 1917, een vaste plaats gehad in de Nederlandse fotografie. De twee oorspronkelijke firmanten hadden hun aandeel in de hoogtepunten van de vroege periode en Mottu droeg bovendien bij tot de ontwikkeling en verspreiding van de fotografie in druk. Na het vertrek van Mottu in 1887 – Wegner was al in 1864 overleden – deelde de firma in de malaise van de Nederlandse fotografie. De portretten die het atelier in grote aantallen verlieten staken nog maar zelden boven de middelmaat uit. De firma heeft na Mottu’s vertrek nog circa dertig jaar bestaan zonder tot grote prestaties te komen. Dit heeft wel enige afbreuk gedaan aan de reputatie van de fotografen wier namen nog zo lang gebruikt zijn voor middelmatig werk.

Documentatie