Biografie

Beschouwing

Met haar fotografische oeuvre draagt Gerda van der Veen een positieve levensvisie uit. Verregaande betrokkenheid bij het onderwerp, zowel in politieke als in individuele zin, is voor haar een vereiste. Zij geeft soms uitgesproken, soms subtiel commentaar op de menselijke verhoudingen. De vader van Gerda van der Veen, Gerrit, was een veelbelovend beeldhouwer. Haar moeder portretteerde met de fotocamera onder andere beeldhouwers en had hiermee in 1984 een tentoonstelling in het Amsterdams Historisch Museum.

Het kunstenaarsmilieu als achtergrond en het werken met Ed van der Elsken zullen zeker van invloed geweest zijn op Gerda’s behoefte zich beeldend te uiten.

Wanneer Gerda van der Veen op vijfendertigjarige leeftijd gaat fotograferen zijn individuele betrokkenheid en financiële noodzaak de aanleiding. Hoewel ze tijdens haar huwelijk met Ed van der Elsken nooit serieus fotografeerde, werd ze na de scheiding in 1969 – tot haar eigen verbazing – benaderd door acteur Bob de Lange om voor het toneelgezelschap Podium te gaan fotograferen. Ze accepteerde dit om als eenoudergezin financiële ruimte te krijgen.

De Nieuwmarktrellen aan het begin van de jaren zeventig, gericht tegen de Amsterdamse metroaanleg, deden Gerda de straat op gaan om in haar directe woonomgeving te fotograferen. Bij de Aktiegroep Nieuwmarkt leerde ze Dolf Toussaint kennen. Hij stimuleerde Gerda in haar ontwikkeling als fotografe, bracht haar op het idee bij het Centraal Station te gaan fotograferen en begeleidde haar hierin. Dit resulteerde in 1976 in de documentaire opdracht van de Stichting Amsterdams Fonds voor de Kunst met als onderwerp straatactiviteiten.

De financiële impuls die deze opdracht met zich meebracht,.maakte dat Gerda zich in de volgende jaren volledig kon ontplooien als fotograaf.

In haar streven naar een menselijke en tolerante maatschappij speelde ze zelf vaak een actieve rol: bij de Nieuwmarktacties stond ze op de barricaden, niet alleen als buurtbewoonster, maar ook als fotografe. Bij het vastleggen van de rellen was zij bijna altijd de enige vrouw. Fotografen als Koen Wessing, Vincent Mentzel, Dolf Toussaint, Hannes Wallrafen en Pieter Boersma waren ook vaak op deze plek te vinden. Hun foto’s zijn in het algemeen grimmiger dan die van Gerda van der Veen. Van der Veen had meer oog voor ludieke acties.

Voor processen die de overheid tegen demonstranten voerde, stelde zij af en toe eigen foto’s beschikbaar aan advocaten.

Haar schrik was groot toen ze in 1984 bij het fotograferen van rellen terechtkwam in een wolk verkeerd samengesteld traangas dat de overheid als experiment gebruikte. Dit was het moment waarop Gerda van der Veen besloot om te stoppen met actiefotografie. Zij wilde zich toch al niet langer vereenzelvigen met steeds frequenter voorkomende uitingen van geweld door relschoppers.

Gerda fotografeerde vanaf 1974 jarenlang de gebeurtenissen op het Waterlooplein en zo ontstond een intensieve reportage. Dit project en de langlopende sociaal-documentaire reportages van anderen kregen naar haar mening te weinig aandacht. Toen een fotografencollectief omstreeks 1983 het idee van Plaatwerk (een tijdschrift voor sociale reportages) aandroeg, was Gerda van der Veen direct geïnteresseerd en hielp deze periodiek opzetten.

De aandacht voor straat(theater)- en actiefotografie die zich al vroeg bij Gerda van der Veen manifesteerde, bleef kenmerkend voor haar gehele fotografische oeuvre. Zij was een van de actievoerders voor het behoud van het Zomerstraattheater, een instelling die het vrije optreden op straat voorstond en faciliteiten bood aan veel theatergroepen. Op eigen initiatief gaf Gerda een fotoboekje uit met de foto’s die ze maakte tijdens de manifestatie van dit Zomerstraattheater in Amsterdam.

Het in de jaren zeventig en tachtig jaarlijks terugkerende Festival of Fools, een internationale ontmoetingspodium van straattheatergroepen in Amsterdam legde Gerda jarenlang vast.

Experimentele, verkennende theatergroepen zoals Waste of Time, Kip, Tender, Dogtroep, de Gebroeders Flint vormden voor Gerda gedurende lange tijd zowel onderdeel van haar fotografie als ook van haar leven. Eigenlijk zijn de meeste straatfoto’s van Gerda van der Veen ook actiefoto’s. Levendigheid, chaos en scherts zijn elementen die steeds opvallend aanwezig zijn. De straat als publiek domein is een belangrijk gegeven voor Van der Veen. Het straattheater doorbreekt de dagelijkse sleur en dat heeft een bevrijdende werking. De reflectie hiervan legt Van der Veen in beeld vast. De absurditeit van het dagelijks leven komt ook in haar fotografie voor de stad Amsterdam naar voren.

De documentaire opdracht met als onderwerp Straatactiviteiten die de Stichting Amsterdams Fonds voor de Kunst in 1976 aan Gerda van der Veen verstrekte, kreeg een vervolg in 1977. Voor deze opdrachten fotografeerde zij onder andere straattheater, zoals het Festival of Fools. Daarnaast leverde ze voor de documentaire opdracht van 1977 ook een serie foto’s met als onderwerp ‘Centraal Station’. Bij de laatste serie is te zien dat Gerda zich minder direct betrokken voelt. Hoewel de interesse voor de mens in de serie over het Centraal Station duidelijk aanwezig is, is de fotografie hier minder sprankelend, minder levendig, dan in haar overige werk.

In 1982 maakte Gerda van der Veen voor de Stichting Amsterdams Fonds voor de Kunst een reportage van het leven in Ruigoord. Hier gold weer een persoonlijke betrokkenheid. Zij kwam al jarenlang in Ruigoord (gemeente Haarlemmerliede), waar zich een alternatieve leefgemeenschap had gevormd op een terrein dat was voorbestemd om industrie- en havengebied te worden. De leefstijl van de bewoners sprak haar aan. Aan deze reportage werkte ze bijna een jaar omdat de verschillende seizoenen de leefwijze bepaalden. Van der Veen maakte bij deze reportage behalve een geschreven inleiding ook een plattegrond. Deze opdracht vormde zo een afgeronde documentatie over een vrij besloten gemeenschap. De natuurrijke omgeving zette Van der Veen er zelfs toe aan landschapsfoto’s te maken. Onderwerpen als rietsnijden, naturisme, het opknappen van een woning met sloophout en spelende kinderen tussen het groen, gaf zij in deze reportage sfeervol weer.

Gerda van der Veen hield zich korte tijd bezig met het medium film. Zij maakte in 1979 en 1981 filmstills en werkfoto’s bij twee films van Johan van der Keuken {De meester en de reus 1980 en De beeldenstorm 1982). Evenals Johan van der Keuken is Gerda van der Veen geïnteresseerd in de verschillen tussen fotografie en film. Johan van der Keuken maakte in 1974 een film getiteld Vakantie van de filmer, die dit vraagstuk behandelt.

Met subsidie van WVC maakte Gerda in de periode 1983-1985 zelf een korte film, Vernissage. Een sprakeloze ontmoeting. Deze film zou een vervolg krijgen maar Van der Veen kon geen goede vorm vinden voor de verdere uitwerking van de serie.

Het project Wonderlijke Zwervers uit 1978 met Jan de Noord en Jan Wolff, waarin poppen de hoofdrol speelden, vroeg er om met kleur te gaan werken. Gerda van der Veen maakte zowel dia’s als kleurenfoto’s in het Groningse landschap. In 1986 maakte zij achter de schermen van de Nederlandse Opera een fotoserie, gedeeltelijk ook in kleur. Verschillende Festivals of Fools, manifestaties in Amsterdam en optredens in het Vondelpark legde zij kleurrijk op dia vast.

Inhoudelijk gezien kenmerken de foto’s van Gerda zich door een maatschappijkritische ondertoon. Zij schaarde zich daarmee onder de geëngageerde groep fotografen die in de jaren zeventig en tachtig werkzaam waren. Dit engagement ligt voor de hand bij de speelse en grimmige actiefoto’s. Uit de foto van politiemannen te paard die inrijden op een betoger, spreekt uitgesproken kritiek. Het beeld doet denken aanjagers met hun in het nauw gedreven prooi. De reclameposters op de achtergrond en de mensen op het balkon die de gebeurtenis geschrokken volgen, geven de foto een extra lading.

De foto’s van de mensen in hun eigen wijk leveren echter ook subtiel commentaar op de werkelijkheid, vaak in de vorm van milde humor. Voor Gerda van der Veen is de inhoudelijke boodschap van de foto van groot belang. Daarbij zijn haar foto’s zeer weloverwogen gemaakt. Tonaliteit en kadrering hanteert zij ter accentuering en verlevendiging van het onderwerp. Bij straattheater zijn er tal van factoren die van belang zijn. De doorgaans rommelig ogende actie, de achtergrond en het publiek moeten binnen de foto een plaats krijgen. De kracht van Van der Veens fotografie is dat zij door op het juiste moment het onderwerp te isoleren, die essentie weergeeft. Bij het beeldend theater zoals Dogtroep laat zij de omgeving een rol spelen. Zij reageert op de onvoorspelbare dynamiek in het spel.

Als propaganda voor theater- en muziekgroepen ontwerpt Gerda vaak affiches en folders met haar eigen foto’s. Ook maakt ze fotocollages die soms dienen als inlegvel bij jaarverslagen, bulletins en folders.

In de beginperiode hanteerde Van der Veen een kleine Leica. Daarnaast is ze later een Nikon gaan gebruiken. Afhankelijk van het onderwerp maakt zij gebruik van de 35, 40 of 50mm (standaard) lens, of een zoomlens van 80-200mm. Het is niet haar streven het hele negatief te gebruiken. Ze werkt nooit met een statief, ook niet in haar theaterfotografie. Zoals zij zich inhoudelijk als een kind van haar tijd manifesteert, doet zij dat ook druktechnisch. In de eerste jaren werden haar foto’s gekenmerkt door een grofkorrelige en donkere druk, in haar latere werk hanteert ze meer nuancering en licht/donker effecten.

Het circuit van straat- en muziektheater en de culturele agitatie uit de jaren zeventig en tachtig zijn consequent door Gerda van der Veen gefotografeerd. De verdienste van haar positieve instelling is, dat zij met haar fotografie vooral de stad Amsterdam een ander – minder zwaarmoedig – gezicht gaf dan de overige sociale fotografen uit de jaren zeventig en tachtig. Daardoor is haar oeuvre een waardevolle aanvulling op de sociaal-historische documentatie van een levendige periode in en om Amsterdam.

Documentatie