Biografie

Beschouwing

Hans Staal stond in Hengelo bekend als een zachtaardig en bescheiden man. Evenals zijn vader was hij muzikaal; hij was een enthousiast pianospeler en zanger. Tevens hield Hans Staal van schilderkunst. In de fotografie trokken heb de kunstzinnige mogelijkheden aan. Vooral de landschapsfotografie had zijn liefde en met edeldrukprocédés als de broomoliedruk en de broomolieoverdruk wist hij romantische resultaten te bereiken.

Niet alleen werd zijn fotowerk geprezen en bekroond, ook dankzij zijn vele artikelen in de fotobladen werd Staal nationaal en internationaal bekend en gewaardeerd.

Staal kwam voor het eerst met de fotografie in aanraking door zijn broer Rein Staal, die in Assen een drogisterij, optiek en fotozaak had. Daar leerde hij de beginselen van de fotografie. Bij gebrek aan foto-onderwijs moest Staal de techniek onder de knie krijgen door praktische oefeningen en zelfstudie. Hans Staal wist zich te ontwikkelen tot een bekwaam fotograaf, want toen hij in 1922 lid werd van de HAFV begeleidde hij vrijwel meteen de overige amateurs. Van Staals fotografische activiteiten vóór 1922 is niets bekend. Zeker is, dat hij dan al enige jaren als amateurfotograaf actief moet zijn geweest.

Staal was in 1922 een van de oprichters van de Hengelosche Amateur Fotografen Vereniging (HAFV) en zou een zeer actief lid worden. Hij fungeerde als secretaris, gaf fotolessen, hield lezingen en organiseerde tentoonstellingen.

Het feit dat Staal in 1925, toen hij plannen had om Hengelo te verlaten, een erelidmaatschap door de HAFV kreeg aangeboden, bewees dat hij zich in korte tijd zeer geliefd had gemaakt.

De HAFV vervulde in die jaren een prominente rol binnen de Nederlandse amateurfotografenkring . Behalve Staal kwamen er andere succesvolle fotografen uit de HAFV voort. De namen van K.G. Bijlstra, Henk Mersel en GJ. Speekhout werden regelmatig in tentoonstellingsverslagen genoemd. De romantische landschapsfotografie van deze fotografen maakte naam als ‘De Hengelosche School’. Hun foto’s werden geregeld in Focus gepubliceerd en verschenen in het Nederlandsch Jaarboek voor Fotokunst.

Speekhout, die enige tijd bestuurslid van de HAFV was, kwam als huisvriend van Staal met de fotografie in aanraking. Hij werd de eerste redacteur van het Nederlandsch Jaarboek voor Fotokunst en zou later bekend worden als hoofdredacteur van Kleinbeeld-foto.

J.C. Mol, mederedacteur van Focus, maakte kennis met het werk van Staal toen hij een lezing voor de HAFV hield in maart 1922. Hij adviseerde hem mee te doen aan wedstrijden. Blijkbaar is deze ontmoeting voor Staal een aanleiding geweest om als fotograaf meer naar buiten te treden. Mogelijk hebben ook Staals successen bij de HAFV bijgedragen aan zijn zelfvertrouwen. Vanaf 1922 waren de foto’s van Staal regelmatig terug te vinden in de fotobladen en leverde hij geregeld bijdragen over fotografie.

In 1922 werden de lezers van het blad Focus attent gemaakt op het fotowerk van “den cameradichter” J.G. Staal. Al eerder was zijn werk geprezen om de zeer goede techniek en de schilderachtige kwaliteiten: “op bijzonder gelukkige wijze (werd) voldaan aan den wensch om met behulp van de fotografie een afbeelding te scheppen, die de kwaliteiten heeft van een schilderij”. In het tijdschrift De Camera werd Staal in 1923 als fotograaf voorgesteld. Aan beide tijdschriften leverde hij nadien regelmatig bijdragen. Hij schreef onderhoudende artikelen, waarbij hij zich opwierp als promotor van de edeldrukprocédés en de landschapsfotografie. Hij nam met succes deel aan wedstrijden en tentoonstellingen en zag zijn werk niet alleen in Nederland gepubliceerd en bekroond, maar ook in Engeland en Duitsland. In 1943 publiceerde Staal een artikel over landschapsfotografie in het Nederlandsch Jaarboek voor Fotokunst. In dezelfde periode schreef Staal op verzoek van J.C. Mol een verhandeling over edeldrukprocédés. Hoewel deze verspreid werd over Nederland en België is het niet duidelijk of het hier een gedrukt boekje, dan wel een gestencild exemplaar betrof.

In de jaren zestig verscheen een Korte Handleiding voor Broomverfdruk of Pigmogravure van de hand van Staal.

Het echtpaar Staal trachtte in de jaren zeventig een fotoboek samen te stellen met topografische fotografie van het vooroorlogse Hengelo. Omdat de financiële risico’s te groot bleken, kwam het niet tot een uitgave.

Toen Staal in 1925 ontslag kreeg als bouwkundig tekenaar, besloot hij van zijn hobby zijn beroep te maken. Het blad Focus meldde de opening van ‘De Twentsche Fotohandel’ te Hengelo op 27 mei: “Op eersten stand in deze industriestad”. Het was tevens de eerste fotospeciaalzaak in Twente, omdat het tot dan toe gebruikelijk was om fotozaken te combineren met een drogisterij of een lijstenmakerij.

De fotohandel bleek al snel succesvol, niet in de laatste plaats dankzij mevrouw Staal, die het zakelijk beheer voor haar rekening nam. Ofschoon Hans Staal zich uitsluitend voor kunstzinnige fotografie interesseerde, moest hij zich als vakfotograaf ook bezighouden met de opdrachten die hij kreeg. Onder zijn klanten bevonden zich de fabrikanten en winkeliers in het zich snel uitbreidende Hengelo. Hij fotografeerde bedrijven en winkels en legde feestelijke openingen en jubilea vast. Portretfotografie kon Staal niet boeien en hij liet dit werk het liefst over aan zijn personeel.

De crisisjaren zorgden voor een terugval. De oorlogsjaren kwam het bedrijf echter redelijk door. Pasfoto’s voor persoonsbewijzen vormden een bron van inkomsten. Tevens ruilde Staal met boeren fotoportretten voor levensmiddelen. Mede dankzij de klandizie van Duitse en na de bevrijding van Engelse soldaten, kon eind 1945 de zaak weer redelijk normaal draaien.

Hans Staal zag de fotografie als een vorm van kunst. Hij was ervan overtuigd, dat de algemene waarden die in de schilderkunst gelden, voor de fotografie van evenveel belang zijn. Méér dan fotograaf voelde hij zich een eenvoudig kunstenaar. Hoewel Staal gedurende zijn fotocarrière meermalen bekroningen in de wacht sleepte, had hij de bescheiden opvatting dat wat hij maakte door elke amateur gemaakt zou kunnen worden. Hij vond de uitwerking van de foto belangrijker dan de onderwerpskeuze. Tevens stelde hij de emotie die de fotograaf bij zijn keuze motiveerde boven een perfecte techniek.

De titel van een foto’s moest de betekenis van de foto als uitdrukkingsmiddel onderstrepen. Romantische titels waren gebruikelijk in de picturale fotografie. Ook Staal gaf zijn foto’s vaak dichterlijke namen. Een foto uit 1922 kreeg zelfs een hele strofe uit een gedicht van Guido Gezelle mee: “De avond komt zoo stil, zoo stil zoo traagzaam aangetreden”. Gezien zijn fotografische opvatting is het niet verwonderlijk dat Staal de fotografie van Henri Berssenbrugge bewonderde. Diens vrije opvatting van fotografie en gevarieerde aanpak van het medium spraken hem zeer aan. Het werk van Berssenbrugge en dat van Franz Ziegler, die eveneens met de fotografische vormgeving experimenteerde, werd tijdens de bijeenkomsten van de HAFV meermalen uitvoerig besproken.

Na een lezing van Erwin Quedenfeldt voor de HAFV over de toepassingsmogelijkheden van de gomdruktechniek, deed Staal enthousiast verslag in De Camera van 1923. Quedenfeldt meende dat de fotograaf tot ingrijpen in het beeld gedwongen was, omdat de natuur teveel weergaf. Als bij een “klavier” waaruit willekeurig de tonen gekozen konden worden om akkoorden te vormen, zou de fotograaf zijn toonwaarden kunnen kiezen om zijn eigen persoonlijke visie te kunnen weergeven.

Staal bewonderde het oeuvre van Henri Berssenbrugge en Franz Ziegler, maar ook het werk van Adriaan Boer, K.G. Bijlstra en Henk Mersel. Toch had niet alleen de picturale fotografie Staals belangstelling, ook het werk van een fotograaf als Cas Oorthuys kon hij waarderen. Als fotograaf van schilderachtige landschappen vond Staal zijn idolen niet alleen in de fotografie, maar ook in de schilderkunst. Landschapsschilders als Meindert Hobbema en Jacob van Ruysdael bewonderde hij zeer.

Hoe sterk Staal de landschapsfotografie als een persoonlijk uitdrukkingsmiddel ervoer, werd duidelijk toen hij de criteria beschreef, waaraan deze fotografie naar zijn mening moest voldoen. Aan een fraaie landschapsfoto lag volgens hem liefde voor de natuur ten grondslag. De onderwerpskeuze hield nauw verband met karakter en temperament en daarmee met de uitbeeldingsopvatting van de fotograaf. De verregaande veranderingen die Staal toepaste in het oorspronkelijke beeld, zijn voor een belangrijk deel door deze persoonlijke benadering te verklaren.

In de loop van de jaren dertig onderging het werk van Staal een verandering, die hij als volgt verklaarde: “Welke fotowerker, wien het vergund is langere tijd te arbeiden, versobert niet zijn werk, omdat hij leert zien dat een enkel motief op de juiste plaats vaak beter spreekt dan een overvloed van bijzonderheden?”

Behalve als een natuurlijke ontwikkeling van zijn werk, is Staals keuze voor een eenvoudiger vormentaal te zien als een eigentijdse invloed van de Nieuwe Fotografie. De Nieuwe Fotografie, die rond 1930 in opkomst was, had een voorkeur voor zakelijk weergegeven industriële onderwerpen. Zij richtte zich tegen de esthetisering van de fotografie waarvan Hans Staal met zijn schilderachtige landschappen een vertegenwoordiger bij uitstek was. Toch toonde Staal zich geïnteresseerd en experimenteerde met deze nieuwe vormentaal.

Voorbeelden hiervan zijn de foto’s Brugleuning bij het Twente-kanaal en Noodkabeltje. Hij hanteerde een sobere vormgeving, waarbij hij gebruik maakte van onverwachte beeldafsnijdingen en extreme perspectivische blikpunten. Ook dit werk van Staal was van een verdienstelijke kwaliteit, zoals mag blijken uit het feit dat hij met dit werk bekroningen wist te behalen.

Mogelijk voelde hij zich als creatief fotograaf toch te veel beperkt door de richtlijnen van de moderne vormgeving, aangezien hij in zijn vrije werk de edeldruktechnieken bleef hanteren.

Staal was vanaf het begin van zijn lidmaatschap van de HAFV actief in het onderwijzen van medeamateurs. Ook nadat hij zijn winkel geopend had, bleef hij een raadsman voor ieder die zich met fotografie wilde bezighouden. Verschillende ouderen uit Hengelo weten zich nog te herinneren hoe zij voor een rijksdaalder hun eerste ‘boxje’ bij Staal kochten. Behalve de fotolessen die ze dan van Staal kregen, konden zij tevens leren ontwikkelen en afdrukken.

Staal gaf veel lezingen en diende zijn klanten graag van advies. Voor zijn personeel, onder wie Bert Haanstra, Hille Kleinstra, Jan Bouwhuis en Gerard Eman, bleven de leeractiviteiten echter beperkt tot de gebruikelijke foto-opdrachten, het afwerken van materiaal en de verkoop. Zijn donkere kamer was voor zijn medewerkers verboden terrein.

Staal was vooral buitenshuis als leraar actief. Naast zijn werkzaamheden voor de HAFV was hij gedurende vijfentwintig jaar examinator aan de Nederlandse Fotovakschool te Den Haag in het vak materiaalkennis. De Nederlandse Fotovakschool was opgericht op verzoek en met hulp van de gevestigde fotografen en fotohandelaren om het vakpeil te verhogen en ongewenste concurrentie te voorkomen. Men gaf er overwegend schriftelijke lessen.

Reeds vroeg was Staal geïnteresseerd in smalfïlm. Rond 1927 legde hij uitstapjes van de fotoclub vast. Staal trachtte ook van deze hobby een bron van inkomsten te maken. In 1932 kwam de Filmgroep Staal tot stand. De filmgroep bestond uit een producent in de persoon van Hans Staal, een filmer, Hille Kleinstra en een opdrachtenwerver. Men richtte zich op het maken van commerciële films en de verhuur van smalfilms en apparatuur. Er kwamen enkele voorlichtingsfilms in opdracht van het Ministerie van Landbouw en Veeteelt tot stand.

In 1932 maakte Staal in opdracht van het Verbond voor Veilig Verkeer, de filmdocumentaire Veilig Verkeer, onder mederegie van Hille Kleinstra. Een andere film voor dezelfde opdrachtgever werd enige tijd later gemaakt door Bert Haanstra als medewerker van de Filmgroep Staal.

Omstreeks 1956 moest echter worden geconstateerd dat er onvoldoende belangstelling bestond om het bedrijf voort te zetten en de Filmgroep Staal werd ontbonden.

Staal had een brede fotografische interesse. Gedurende zijn leven hield hij vele lezingen over landschapsfotografie en edeldrukprocédés, maar ook over het maken van lantaarnplaatjes, de kleurenfotografie en over film. Staal ging met zeer veel geduld te werk wanneer hij fotografeerde. Wanneer de lichtval of een wolkenlucht hem niet beviel, kon hij tien of twintig keer naar een afgelegen boerderij fietsen en met lege handen thuiskomen voordat deze naar zijn zin was. Een perfecte techniek stond bij hem hoog in het vaandel. Met name werkte hij met de broomoliedruk. Deze druk komt tot stand door een vergrote bromidedruk te bleken, waardoor de gelatine looit. Daarna kan het papier met vette verf worden getamponneerd. Er verschijnt dan een beeld met schilderachtige kwaliteiten. Men kan bij de broomoliedruk zowel uitgaan van een niet gefixeerde als een gefixeerde afdruk. Staal gebruikte de ontwikkelde foto als uitgangspunt, waarmee zijn werkwijze overeenkwam met de ‘indirecte methode’ zoals die door Idzerda beschreven is. Van de natte broomoliedruk kan vervolgens met een etspers weer een afdruk worden gemaakt op absorberend papier. Deze techniek wordt broomolieoverdruk genoemd. Staal sprak van een pigmogravure. Hierna volgt de uiteindelijke afwerking. Staal retoucheerde niet alleen de schoonheidsfoutjes uit de donkere kamer weg, maar ook de storende elementen in de compositie, zoals elektriciteitskabels en hekwerken. Een voorbeeld van deze manier van werken is de foto Winterzon. Staal moet hebben gedacht dat het pittoreske effect van de afbeelding meer gediend was met een vrouwenfiguur en gaf de man op het oorspronkelijke negatief een muts en een rokje.

Met een langere belichtingstijd kwam een diepere zwarting tot stand. Om delen van een foto te versterken, werden deze plaatselijk langer belicht. Een voorbeeld van deze werkwijze vormt de foto Doesburg, achter de kerk, waarbij de contouren van de gebouwen doorgedrukt zijn.

Door de belichting te temperen met een gaasje kon men ook een zekere onscherpte of soms zelfs een wazig beeld doen ontstaan. Een andere wijze van bewerking was het gebruik van meerdere negatieven bij het maken van één broomoliedruk. Op deze wijze kon Staal een wolkenloze hemel van fraaie wolken voorzien, zoals bij de foto Stormachtige lucht, Kuinre.

Staal voelde zich vrij om alles wat een evenwichtig romantisch beeld verstoorde te veranderen, onder voorbehoud dat het fotografisch karakter behouden bleef. “Het is niet het geval maar de toestand ervan die de stemming bepaalt”, zo vond Staal.

In de jaren twintig trok Staal zoals andere fotografen met een zware platencamera het land in, op zoek naar fraaie landschappen.

Vanwege de onhandelbaarheid van de apparatuur en het kostbare materiaal moest met overleg worden gefotografeerd en was het niet ongebruikelijk dat men slechts met twee of drie platen thuis kwam. Staal belichtte glasplaten van verschillend formaat met behulp van kleurenfilters. Deze filters gebruikte hij vrijwel altijd bij zijn landschapsfoto’s.

Met de komst van de handzamere rolfilm- of kleinbeeldapparaten nam de vrijheid van de fotografen toe. De apparatuur werd lichter en de glasplaten werden vervangen door rolfilm. Toch gebruikte Staal bij zijn landschapsfotografie bijna altijd een hoog statief en een draadontspanner. In 1934 werkte Staal met een 6×9 klapcamera, een vouwbare rolfilmcamera met een Kodak Verichrome rolfilm. Ook hier gebruikte hij kleurenfilters en een diffusiefilter.

Hoewel Staal in 1942 een Leica, een Exacta en een Rolleiflex bezat, fotografeerde hij nog steeds (zeker tot 1947) het liefst met een eenvoudige klapcamera.

De lens van zijn camera was een ongekitte dubbel-anastigmaat, waarbij door reflectie tussen de vrijstaande lensvlakken een fijne overstraling optrad. Vooral bij opnamen met veel contrast was dit van belang daar de lens steeds een zacht doortekend beeld gaf.

De betekenis van Hans Staal als fotograaf is voor een deel bepaald door zijn rol als promotor van de fotografie. Afgezien van het feit dat hij in zijn eigen tijd een gewaardeerd en veelvuldig onderscheiden fotograaf was, heeft hij met zijn publicaties zowel de landschapsfotografie als het gebruik van de edeldrukprocédés weten te bevorderen.

Staal was één van de stuwende krachten van de Hengelosche School en van de HAFV, die doordat ze geruime tijd werk van hoge kwaliteit afleverde, in de jaren dertig een bepalende rol speelde in de wereld van de amateurfotografie. Daarnaast fungeerde Hans Staal in de amateurwereld als leraar en inspirator en was hij gedurende vijfentwintig jaar examinator van de Bond van Nederlandse Fotohandelaren en van de Nederlandse Fotovakschool.

Hoewel Hans Staal vakfotograaf was, werd hij bekend met werk dat niet commercieel bedoeld was. Hij voelde zich het meest verwant met de amateurfotografie en vond binnen deze kring een enthousiast publiek. Dat kon er toe leiden dat Staal, toen zijn hoogtijdagen voorbij waren, bij zijn zestigste verjaardag in 1950 door het tijdschrift Foto gehuldigd werd als één van de “weinige werkelijk grote Nederlandse landschapsfotografen (die) de fotografie in ons land omhoog stuwde en droeg”.

De naoorlogse generatie beroepsfotografen benadrukte de communicatieve waarde van fotografie en zag haar werk liever gereproduceerd in een boek of in een tijdschrift dan aan een tentoonstellingswand. Staal bleef landschappen maken met behulp van de broomoliedruk. Het einde van de belangstelling voor de picturale fotografie na de oorlog betekende tevens het einde van Staals fotografische succes.

Hoewel Staal van zijn hobby zijn beroep had gemaakt, is de fotografie zijn leven lang zijn grote liefhebberij gebleven.

Documentatie