Frits Rotgans
Ferdinand Ruhwandl
Extract
Frits J. Rotgans heeft als industriefotograaf en camerabouwer een unieke plaats binnen de Nederlandse vakfotografie ingenomen. Hij verwierf internationale bekendheid met zijn zelfgeconstrueerde breedbeeldcamera’s en de opmerkelijke panoramafoto’s, die hij vanaf spectaculaire standpunten wist te vervaardigen.
Van oorsprong reclametekenaar ontwikkelde hij zich van autodidact tot een veelgevraagd vakman met als specialisaties de ultragrootboek en de supertele. Werkzaam voor tal van Nederlandse en buitenlandse opdrachtgevers had Rotgans als voornaamste thema’s de industriële wederopbouw van Nederland, de binnenvaart en de luchtvaart. Zijn vrije werk betrof vooral de fotografie van grootwild in Europa en Afrika.
Biografie
|
1912 |
Frits Jacobus Rotgans wordt op 27 juni geboren als tweede zoon van Derktje Hofman (geb. 1884) en architect August Carel Albert Rotgans (geb. 1884) in Amsterdam West. |
|
1924-’27 |
Na de lagere school volgt Frits de 3-jarige HBS aan de Zocherstraat in Amsterdam. De eerste beginselen van de fotografie worden hem bijgebracht door zijn vader die als architect voor zijn maquettebouw al van de toenmalige mogelijkheden van de fotografie gebruik maakte. |
|
1932 |
Kort na zijn militaire dienst verschijnt Frits Rotgans’ eerste foto in het personeelsblad Wij van de Arbeiderspers. Hij volgt dan een reclameopleiding aan het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs aan de Gabriël Metsustraat in Amsterdam, de latere Gerrit Rietveld Academie. Hij vestigt zich vervolgens als zelfstandig reclameontwerper. |
|
1937-’39 |
Hij werkt onder andere voor de Sieberg Car Company en van februari 1937 tot augustus 1939 voor de Ruysch Handels Firma. In die periode woont hij met zijn eerste vrouw, Mien Oets en zijn eerste dochter Fenny, in de Kokosnootstraat en in de Copernicuslaan in Den Haag. |
|
In 1939 wordt hij voor korte tijd gemobiliseerd. Aan het eind van dat jaar keert hij naar Amsterdam terug. Hij vestigt zich op de Sarphatistraat 16, waar hij zijn verdere leven blijft wonen en werken en rond 1950 zijn fotostudio begint. |
|
|
1942-’44 |
Onder de schuilnaam Rugtas begint Rotgans, betrokken bij het verzet, cartoons te tekenen voor het verzetsblad Ons Vrije Nederland, maar zijn belangrijkste activiteit wordt het vervalsen van identiteitsbewijzen voor vele onderduikers. Met een Contax kleinbeeldcamera maakt hij honderden kleurendia’s van de Duitse bezetting van Amsterdam. |
|
1944-’45 |
In 1944 weet hij ternauwernood aan arrestatie te ontkomen en vlucht hij naar Zuid-Nederland, waar hij onderduikt in Best. Hij treedt op als tolk voor de bevrijders. |
|
1947 |
Rotgans wordt transportofficier bij de Nederlandse Rijnvaart Missie, een onderdeel van het Essex Regiment van het Engelse bezettingsleger, in Duisburg-Ruhrort. Daar ontmoet hij zijn tweede vrouw, Hannelore Burgardt, met wie hij in 1947 in het huwelijk treedt. Uit dat huwelijk worden twee kinderen geboren, Monica en Frits Jr. |
|
In het Ruhrgebied begint hij met een Reflex Korelle 6×6 spiegelreflexcamera schepen en schippers te fotograferen. Met een Schneider Telexenar maakt hij zijn eerste panoramafoto, vanaf een hoge brugspanning, om een sleep van 2 km lengte te kunnen vastleggen. Vandaaruit ontwikkelt hij zijn interesse voor breedbeeldcamera’s en begint die zelf te construeren. |
|
|
jaren ‘50 |
Het begin van de beroepsmatige carrière van Frits Rotgans ligt rond 1950. In 1952 komt zijn eerste boek over de Nederlandse Rijnvaart uit. De binnenvaart, havens en later de overslag en de zeescheepvaart worden de eerstvolgende tien jaar zijn voornaamste thema’s. Hij krijgt opdrachten voor panoramafoto’s voor tal van scheepvaartondernemingen, van zeehavens, dokken en kranen. Tot zijn cliënten horen onder meer de Maatschappij Nederland, de Koninklijke Nederlandse Scheepvaart Maatschappij, de Koninklijke Hollandse Lloyd, het Phs van Ommeren Concern, Wilton Feyenoord en DAMCO. |
|
In de jaren vijftig neemt Rotgans deel aan groepsexposities en hij verwerft enkele prijzen, waaronder een hoofdprijs van een Pravda fotoconcours in Moskou. Zijn foto’s verschijnen in Nederlandse en buitenlandse kranten en worden besproken in Duitse en Nederlandse vakbladen.Tegen het einde van de jaren vijftig begint zijn techniek opgemerkt te worden door de Nederlandse vakfotografen. Korte tijd later besteden ook Amerikaanse fotobladen aandacht aan zijn breedbeeldcamera’s. |
|
|
In 1959 verschijnt zijn fotoboek van Rotterdam, waarmee hij internationale faam verwerft en dat in vele besprekingen wordt gerecenseerd. Ook voor de promotie van Amsterdam krijgt hij opdrachten. |
|
|
jaren ‘60 |
In de jaren zestig verschuift zijn aandacht naar de luchtvaart- en de wildlife-fotografie en er volgen reizen naar de Verenigde Staten, Scandinavië en Afrika, waar hij met camera op safari gaat. Voor zijn camera’s krijgt hij in Amerikaanse fotokringen erkenning. |
|
In 1968 eindigt zijn huwelijk met Hannelore Burgardt. |
|
|
jaren ‘70 |
In 1971 treedt Rotgans in het huwelijk met Gisela Oberhoffer. |
|
Wanneer zich begin jaren zeventig zijn ongeneeslijke ziekte openbaart verkoopt hij zijn studio en draagt hij zijn zwart-wit archief over aan het Gemeentearchief Amsterdam. |
|
|
1978 |
Op 30 mei overlijdt Frits Rotgans in Amsterdam. |
|
1992 |
Het archief van Rotgans wordt vanaf 1992 beheerd door het Nederlands Fotoarchief (nu Nederlands Fotomuseum) in Rotterdam. |
Beschouwing
“Chercher la beauté de la vie moderne.” Met dit motto van Baudelaire opende ingenieur Tillema op 16 december 1960 een tentoonstelling van Frits Rotgans met foto’s van de Europoort in boekhandel Hector en Bazendijk. Ook nu nog zou het werk en de betekenis van Frits Rotgans zo gekenschetst kunnen worden. Hij zou er schoorvoetend mee akkoord zijn gegaan. Schoorvoetend, omdat hij zichzelf en de fotografie vooral ambachtelijk opvatte, eerder vanuit het standpunt van de professionele technicus dan als kunstenaar. Hoewel hij er wel naar zocht, heeft hij nooit een eigen artistiek credo ontwikkeld. “Fotografie is een vak, niet zomaar een kunst. Een moeilijk vak waarin je hard moet werken, een vak waarin je je technisch vernuft helemaal kunt uitleven en dat probeer ik. (…) Ik kijk enorm kritisch naar mijn eigen werk, steeds maar weer opnieuw proberen, je krijgt het niet cadeau”, zegt hij daarover in een van zijn laatste interviews. Frits Rotgans wordt door menigeen herinnerd om zijn unieke panoramafoto’s. Maar ook met zijn supertele- en fisheye-grootformaatcamera’s verkreeg hij al halverwege de jaren zestig bekendheid tot buiten Europa.
Begonnen als fotoamateur voor de Tweede Wereldoorlog maakt hij in 1942 honderden unieke kleurendia’s van de Duitse bezetting inde hoofdstad. Het waren de eerste kleurendia’s over dit onderwerp uit die tijd. Tot op heden worden ze nog voor veel herdenkingen gevraagd. Alledaagse beelden, met aansprekende details: verbodsbordjes achter caféruiten, propaganda-affiches op kale muren, Duitse verkeersborden. Juist zijn scherpe oog voor het onopvallende typeerde hem: de voetnoten van het dagelijks leven, de chronologische kruimels in het grote boekwerk van de geschiedenis.
Zijn aandacht voor het detail zette zich na de oorlog voort in de technische perfectie van zijn opnames, die steeds van een ongekende scherptediepte en drang naar precisie getuigen. Hij wordt de chroniqueur van de minutieuze bijzonderheden die ons beeld van de naoorlogse ontwikkelingen in Nederland een extra dimensie geven.
Zijn professionele carrière begon eigenlijk pas rond 1950. In de naoorlogse jaren legde hij als transportofficier bij de Rijnvaart Missie de hand op een Reflex-Korelle 6×6 eenoog. Hij monteerde een 240 mm objectief op deze camera om een kilometers lange sleep in het juiste perspectief te kunnen vastleggen. Dat was het begin van een ‘grootscheeps’ project waar hij vele jaren aan bezig is geweest: een fotografische cartografie van de Rijn- en binnenvaart. In 1952 kwam over dit onderwerp zijn eerste boek uit: De Nederlandse Rijnvaart. In 1957 heeft hij de tweehonderd kilometer tussen Keulen en Bingen vastgelegd op een vijftigtal panoramafoto’s, gemiddeld dus vier kilometer per foto. Haarscherpe foto’s waarop elk detail zichtbaar is.
Rotgans’ voornaamste thema’s waren de industriële wederopbouw van Nederland en vooral de overslag- en doorvoerfunctie van eerst de Rotterdamse en later de Amsterdamse havens, de binnenvaart en de scheepsbouw. Rotterdam werd door haar ligging in wat wel de ‘gouden delta’ heette in de jaren vijftig een economisch groeicentrum bij uitstek. Toen werden de Maasvlakte, de Botlek en Europoort in snel tempo ontwikkeld. Bedrijven als Dow Chemical, Esso, BP en Gulf vestigden zich aan de Nieuwe Waterweg en trokken daardoor ook andere bedrijfstakken aan. Het havenbeeld dat werd bepaald door kranen en rederijen kreeg een ander aanzien door raffinaderijen, de petrochemie en de bulkchemie. Deze ontwikkeling werd door Rotgans vastgelegd in zijn boek over Rotterdam, dat in 1959 tegelijk met dat van Cas Oorthuys verscheen. Aan die Rotterdamse beelden was ook zijn, hierboven genoemde, eerste eenmansexpositie gewijd.
In de jaren zestig voegde Rotgans aan de eerdergenoemde onderwerpen de luchtvaartfotografie en -montage toe: honderden vliegtuigen hebben zijn cameraoog gepasseerd. Voor een deel waren dat opdrachten, deels ook deed hij dat voor zijn vrije werk. Ook de uitbreiding van Schiphol is uit zijn fotowerk goed terug te lezen. In 1976 resulteerde dat in een expositie in Aviorama. De fotomontage, die hij ook wel bij opdrachten voor opnames van bedrijfsgebouwen toepaste, gebruikte hij eveneens voor de Starfighterfoto’s, waarmee hij veel opzien baarde.
Vanaf het midden van de jaren zestig legde hij zich toe op natuurfotografie en ‘wildlife’-reportages. Hij maakte daarvoor reizen naar Noorwegen en enkele safarireizen in Afrika waarover hij zelf publiceerde in verschillende media.
Zoals velen van zijn generatie had Frits Rotgans geen vakfotografische opleiding. Afkomstig uit een familie van architecten en tekenaars openbaarde zich al snel zijn tekentalent. Eigenlijk had hij vliegtuigbouwer willen worden, maar de vooroorlogse omstandigheden belemmerden dat. Hij volgde na zijn militaire dienst een opleiding tot reclameontwerper waarmee hij in de jaren dertig zijn brood verdiende. Zijn technische inslag verloochende zich niet, toen hij na de Tweede Wereldoorlog zelf camera’s ging ontwerpen en construeren. Frits Rotgans ontwikkelde zich als autodidact tot een internationaal gevraagd breedbeeldfotograaf. Hoewel het idee van panoramische foto’s al vanaf het midden van de vorige eeuw bekend en enthousiast ontvangen was, had het in Nederland geen ingang gevonden, uitgezonderd enkele pogingen als van Dr. Peter Wotke omstreeks 1860. Echte leermeesters of directe voorgangers in Nederland had Frits Rotgans niet. In zijn fotojournalistieke opvattingen nam hij een voorbeeld aan het werk van Alfred Eisenstaedt en in technische zin is hij sterk beïnvloed door Richard Grittners Handbuch der Kamerakunde. Meer dan de historische of sociale betekenis van zijn onderwerpen stonden bij Rotgans altijd de vakmatige eisen en de technische mogelijkheden van de fotografie voorop. Eerder had hij beelden ‘voor ogen’, waarvoor of waarbij hij dan de technische realisatie zocht, dan dat hij vanuit de beperkingen van een gegeven camera werkte. Rotgans was een koele, nogal introverte man. Een perfectionist, die voor zijn vaktechnische bekwaamheid door collega-fotografen zeker erkenning heeft gekregen, maar die zich in zijn onderwerpkeuze en fotografische opvattingen nauwelijks door anderen heeft laten beïnvloeden.
Steeds op zoek naar nieuwe uitdagingen construeerde hij – met hulp van de bekende instrumentmaker Henk Meinema voor de benodigde ringen en andere verbindingsstukken – de camera’s die hij nodig had. Als opvolger van de eerder genoemde Reflex-Korelle 6×6 bouwt hij in 1950 een 9×14 cm camera waarop een 8/47 mm supergroothoek gemonteerd kon worden. Rond 1952 kreeg Frits Rotgans opdrachten voor tentoonstellingen waarvoor hij vergrotingen tot 2 of 3 meter lengte moest leveren. Zelf zegt hij daarover: “Dat ging met 6×6 negatiefjes niet zo bijzonder goed, temeer omdat dan de voorgrond of lucht, als niet belangrijk, werd weggesneden. Om toch een redelijk resultaat te krijgen maakte ik zelf een rolfilmcassette voor het formaat 6×15 cm op de Linhof 13/18 camera, die ik intussen had aangeschaft, en nu kreeg ik op een voordelige manier grote negatieven die een uitstekend resultaat gaven bij een foto van een meter of meer.” In april 1954 werden zeven foto’s van hem over hele pagina’s in Photo Magazin opgenomen. Die waren ook aanleiding voor een opdracht van Agfa voor de Photokina-foto van 3×10 meter. “Het leek mij toch wel wat geforceerd om zo’n vergroting te maken van een 15 cm lang negatief. Daarom maakte ik een camera met een negatief van 40 cm lengte, waarvoor Agfa mij een vlakfilm leverde in FF-emulsie. Nu kreeg ik over 10 m dezelfde kwaliteit die met een kleinbeeldcamera te bereiken is op een vergroting van 1m. Het kwam erop neer dat ik een praktisch korrelvrije foto van 10 meter kon maken”. Met een soortgelijke camera maakte hij tien jaar later kleuropnamen van nachtclubs in Parijs, die in Grossbild over vier pagina’s werden afgedrukt. Naast zijn eerder gebouwde ‘Tin-Frizzie’ had Frits behoefte aan een camera met een verstelbaar objectiefvlak. Dan volgt zijn ‘Rotgans-Ideaal’, waarop een 4/53 mm objectief paste met een Polaroid 4″x5″ achterwand. Speciaal voor zijn natuuropnamen bouwde hij de ‘Silent Rotgans’. In het houten huis van deze camera bracht Rotgans zijn oude Reflex-Korelle aan, waarvan de spiegel door vingerdruk in plaats van via een veer omhoog bewogen werd. Het Schneider Tele-Xenar 5,5 objectief maakte een hoge lichtsterkte mogelijk bij een lange brandpuntsafstand (500 mm). Nu kon hij via een matglas scherpstellen en minstens 50 opnamen op geperforeerd 70 mm film maken met een volkomen geruisloze sluiter en een kortere sluitertijd dan de gebruikelijke grote centraalsluiter. Dit maakte het hem mogelijk dieren in de vrije natuur zo ongestoord mogelijk te fotograferen. In een interview uit 1975 over zijn fotosafari’s licht Rotgans zijn werkwijze toe: “De camera’s die ik gebruik zijn nergens te koop, ik moet ze dus zelf maken. Daarbij wordt veel gebruik gemaakt van multiplex en van onderdelen van andere camera’s plus een heleboel improvisatie.” Een probleem bij dergelijke grootbeeld- fotografie was zowel de prijs als de hoeveelheid van het mee te nemen filmmateriaal. “Wie als kleinbeeldamateurfotograaf gewend is voor duizend of meer opnamen filmpjes mee te nemen, zal deze hoeveelheid toch in een klein koffertje kunnen opbergen. Bij mijn camera’s kan dat uiteraard niet. Zo neem ik voor de afdeling kleurenfotografie slechts vijftig vel Ektacolor S vlakfilm mee en daarvan gaat soms nog de helft mee terug naar huis. Voor zwart-wit neem ik wat meer mee, daar spelen de kosten ook niet zo’n grote rol. Vergeet niet dat één kleurenopname van 8×10 inch ongeveer een tientje aan materiaal kost! (…) Ik druk pas af als alles precies goed zit, wat volgens mij ook de enige manier is waarop je deze fotografie (wildlife, FR) kunt beoefenen.” Van de twintig a dertig kleurnegatieven die hij op zo’n reis belichtte waren er naar zijn zeggen altijd wel zo’n tien ‘voltreffers’ bij.
Zijn ambitie was steeds de karakteristiek van een bepaalde camera optimaal te benutten en in zijn vergrotingen een maximale scherpte te bereiken, tot in het perfecte. Hij had afkeer van iedere korreligheid in welke afdruk ook. Zijn opnameformaten werden steeds groter: van de twee aan elkaar gesoldeerde 6×9 rolfilmcamera’s uit 1950, via 13×18 cm en 8×10 inch, tot zijn uiteindelijk grootste formaat van 20 bij 60 cm vlakfilm, waarbij een Schneider Angulon 165 mm werd gebruikt (1970). Deze hanteerde Rotgans voor het grote werk, zoals Schiphol en zijn havenoverzichten. De film die hij daarvoor nodig had moest hij apart laten snijden bij Agfa en Kodak en daarvoor moest hij ook zelf het bijpassende formaat cassettes bouwen. Een vierde type Rotganscamera werd die met de 4,5/35 mm Takumar fïsh-eye. Met behulp van een Plaubel spleetsluiter maakte Rotgans hiermee cirkelvormige opnamen met een doorsnede van 9 cm op een 13×18 cm formaat. De camera werd onder een luchtballon gehangen en maakte foto’s van de aarde met rondom de horizon. Ook de overzichtsfoto van de Tweede Kamer, die hiermee werd gemaakt, is vrij bekend geworden.
Met zijn zelfbouwcamera’s en zijn spectaculaire klimpartijen haalde hij menigmaal de publiciteit. De karakterisering van Rotgans als fotograaf ‘op hoog niveau’ was deels ook letterlijk bedoeld, gezien zijn spectaculaire capriolen om met zijn gewichtige uitrusting steeds vanaf de hoogst mogelijke gezichtspunten te fotograferen: boven op brugoverspanningen, vanaf masten en kranen of de top van de Euromast, zolang hij geen vergunning voor luchtfoto’s kreeg. Hij heeft zelfs met raketjes geëxperimenteerd waarin zijn toestellen waren gemonteerd. In 1957 voegde hij aan zijn uitrusting een zelfgebouwde twaalf meter lange stalen touwladder toe, voorzien van lussen, waardoor hij zonder hulp in hoge bomen kon klimmen. Op zijn donkere kamer, op de bovenétage van de Sarphatistraat, moest hij een torenachtige uitbouw laten maken omdat zijn vergrotingsapparaat Gulliver-achtige afmetingen aannam.
Pas tegen het eind van zijn loopbaan, in 1974, bracht Linhof een eerste commerciële toepassing uit van de panoramacamera’s. De zelfbouwcamera’s van Frits Rotgans zijn in aansluiting op zijn werk op zichzelf dan ook van historisch belang te noemen en vragen erom als museumstukken te worden bewaard.
Als men beseft dat Frits Rotgans’ werkelijk productieve periode als professioneel fotograaf amper twintig jaar omvat (1952-1972) is zijn archief van rond de zestigduizend opnamen, naar de huidige maatstaven, van aanzienlijke omvang en belang. Daarbij – beter gezegd daartoe – heeft hij zo’n vijftiental camera’s gebouwd. Ambachtelijk gezien een opmerkelijke prestatie in de Nederlandse vakfotografie. Inhoudelijk is Rotgans’ werk eerder historisch dan artistiek van belang. Anders dan tijd- en vakgenoten in de jaren vijftig en zestig zocht hij het niet in het uitdrukken van de menselijke emoties of hun sociale omstandigheden, maar wilde hij, vanuit zijn gevoel voor vlakverdeling en harmonie, vooral de grenzeloze mogelijkheden van het kijken zelf voor het menselijk oog in beeld brengen. Sociaal-historisch gezien wordt zijn werk gemarkeerd door, ten eerste, de unieke kleurenserie van de Duitse bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog en, ten tweede, zijn nauwkeurige documentatie van de Rijn- en binnenvaart, in Nederland en het Ruhrgebied, die een vrijwel volledig beeld geven van de doorvoer- en transportfunctie in de ontwikkeling van de Nederlandse economie in de jaren vijftig en zestig. Voor de contemporaine geschiedenis heeft Rotgans de haven-, scheepsbouw- en chemische industrie in de Rijndelta en in het Amsterdamse havengebied, waaraan menige nostalgische connotaties zijn verbonden, uitvoerig in beeld vastgelegd.
Rotgans’ persoonlijkheid bracht met zich mee dat hij een kijker ‘op afstand’ was, niet van dichtbij. Hij heeft de natuur-, stads- en landschapsfotografie door zijn breedbeeldtechniek op een ander plan getild. Zijn foto’s en montages van vliegtuigen en – breder – de luchtvaart hebben naast hun bedrijfshistorische waarde zeker ook een spectaculair karakter. Hij verbond zijn thema met de technische mogelijkheden die hij steeds voor ogen had. Dat gold ook voor de stadsbeelden die hij in zijn latere jaren met name van Amsterdam documenteerde.
De actuele en historische zeggingskracht en betekenis van Frits Rotgans ligt vooral in de spanning tussen de objectieve herkenning van Nederland uit de jaren vijftig en zestig en de verwondering over hoe men daar dertig jaar later naar terugkijkt.
Documentatie
Primaire bibliografie
K.F.H. Wolters (tekst) en F.J.Rotgans (ontwerp en foto’s), De Nederlandse Rijnvaart, Rotterdam (Bureau Internationale Vaart) 1952.
A. Kossmann (tekst) en F.J. Rotgans (foto’s), Rotterdam, stad en haven, Den Haag/Rotterdam (Nijgh & Van Ditmar) 1959.
(artikel zonder titel), in Grossbild Technik 6 (1959)2, p. 11-15 (met foto’s).
Siegfried Kaufmann (tekst) en Frits Rotgans (foto’s), Das Breitbild in der Fotografie, in Fotografie 14 (maart 1960) 3, p. 104-110.
Erts van groeve tot staalfabriek als panorama gefotografeerd, in Focus 47 (16 februari 1962) 4, p. 14-21 (met foto’s).
Met camera en buks op elandjacht, in Focus 47 (8 juni 1962) 12, p. 12-20 (met foto’s).
Laurens A. Bodaan (tekst) en Frits J. Rotgans (foto’s), Plaatpraat, Amsterdam 1963.
G. Sprengers (tekst), Frits Rotgans en Dolf Toussaint (foto’s), Stedelijk Jaarverslag Gemeente Amsterdam, Amsterdam 1964.
Twee totaal verschillende b-r-e-e-d-b-e-e-l-d-f-o-t-o-‘s, in Focus 49 (24 april 1964) 9, p. 32-34 (met foto’s).
Ton Koot (tekst) en Frits Rotgans (foto’s), Amsterdam, München/Hannover (Knorr & Hirth Verlag GmbH) 1967 (idem Duitse editie).
De Kamer in vogelvlucht, in De Telegraaf 19 april 1967.
Afrikanische Tierlandschaften, in International Photo Technik 14 (1967) 3, p. 170-172 (met foto’s).
Foto-safari in breedbeeld, in Focus 55 (januari 1970) 1, omslag, p. 16-25 (met foto’s).
Fotosafari met 1000 mm, in Focus 60 (januari 1975) 1, p. 26-33 (met foto’s).
Frits Rotgans, 35 jaar kleurenfotografie, in Focus 62 (juli 1977) 7,omslag,p. 34-41 (met foto’s).
foto’s in:
Platenhoes LP Carré, van Toon Hermans, z.j.
(Brochure) MJ. Kramer Container Service, z.j.
Rotterdam (tijdschrift van de Stad Rotterdam) z.j., omslag.
Wij (personeelsmagazine De Arbeiderspers) 1932.
NederlandschJaarboek van de Fotokunst 1944/1946, pl. LXII.
Nederlandsch Jaarboek van de Fotokunst 1947, pl. LXVIII, p. 47.
Rijnvaartklanken (tijdschrift van de personeelsvereniging van de NV Nederlandsche Rijnvaartvereniging) 1947-1955.
(Brochure) La Canalisation de la Moselle, Parijs (Consortium pour l’aménagement de la Moselle) 1953.
Carl Rothe, Die Stadt Montan, Duisburg (Mercator Gesellschaft) 1953, p. 6, 13-14, 20, 24-25, 34, 51-53, 62-64, 97, 100, 122-124, 148.
Stadt undHafen (januari 1953) 1.
Auteur onbekend, Le Rhin Documentation, serie 115, La Documentation Franchise, Parijs (1’Institut Pédagogique Nationale/Ministère de PEducation Nationale) 1954, p. 10.
Photo Magazin (april 1954) 4, p. 29-35.
Stadt und Hafen (5 december 1954) 5, p. 57.
‘t V.O. Journaal (personeelsorgaan van Phs van Ommeren NV) 1954 (kerstnummer).
K.F.H. Wolters, Op de rug van vader Rijn, Rotterdam W. van Driels Stoomboot & Transportondernemingen NV) 1955, ongepag.
Harald Busch (ed.), Land an Rhein und Ruhr, Frankfurt a/Main (Umschau Verlag) 1955, p. 83-84.
(Brochure) DEMAG in Wirtschaftsraum, Duisburg (DEMAG Aktien-Gesellschaft) 1955.
‘t Logboek (personeelsorgaan van de Steenkolen Handels Vereniging) 9 (1955) 3, afb. 41.
Photo Magazin (oktober 1955) 10, p. 67-68.
Max Geiserheyner, Der Rhein. Herzfluss Europas, München/Wien (Wilhelm Andermand Verlag) 1956, pl. VIII-XII, XVIXVII, XX.
Harald Busch (ed.), Deutschland: Landschaft, Stadte, Dörfer und Menschen. 244 Meisteraufnahmen, Frankfurt a/Main (Umschau Verlag) 1956, p. 115, 118, 133, 138.
Walther Flaig, Entlang dem Rhein: Strom und Strassen – Stadte, Berge, Burgen. Band 4, Wien/München (Anton Schroll & co/L.W. Seidel & Sohn) 1956, omslag, afb. 52-53, 55, 57, 60-62, 71, 75-80.
Theodor Müler-Alfeld e.a., Das Bildbuch vom Rhein. Von Alpen bis zum Meer, Frankfurt a/Main (Umschau Verlag) 1956, p. 45, 52, 55, 57, 65-66, 76-79, 85-88.
Auteur onbekend, Der Rhein, Rotterdam (NESKA-Schiffahrtsgruppe/NV Nederlandsche Rijn vaartvereniging Rotterdam) 1956.
‘t Logboek (personeelsorgaan Steenkolen Handels Vereniging) juni 1956, omslag.
‘t V.O. Journaal (personeelsorgaan van Phs van Ommeren NV) oktober 1956, ongepag.
‘t V.O. Journaal (personeelsorgaan van Phs van Ommeren NV november 1956.
(Brochure) lm Zeichen von Kohle und Eisen, (jubileumuitgave), z.p. (Munster) (Münsterischen Schiffahrts- und Lagerhaus AG/Westfalische Aktien Transport Gesellschaft 1897-1957) 1957, p. 4.
Auteur onbekend, La Documentation Photographique, dossier 177,1’Allemagne, Parijs (1’Institut Pédagogique Nationale/Ministère de 1’Education Nationale) 1957, p. 3.
Tussen de Rails mei 1957.
(Brochure) Jaarverslag Aannemingsmaatschappij Kondor NV, Amsterdam 1958, p. 2-3.
(Brochure) KLM, Amsterdam 1959.
H. Brieges, International Photos, München (Grossbild Technik Verlag) 1959, p. 52-53.
Catalogus London Salon of Photography, Londen 1959.
H.A. Lunshof, Deze vijftiger jaren, z.p.
(Bonaventura) 1959, p. 50-51.
K.H. Bodensiek, Romantischer Rhein, Bonn (Wilhelm Stollfuss Verlag) z.j. (1959), omslag, p. 12, 19, 24, 27, 31, 72.
Laurens A. Bodaan, Wat de lens niet zeggen kan, Apeldoorn (Semper Agenda) z.j. (ca. 1959), p. 54-56.
StuttgarterZeitung 28 februari 1959.
De AVRO-bode 11 mei 1959, omslag.
Grossbild Technik 6 (1959) 2, p. 20-21.
Fritz von Woedtke, Bei Kaub am Rhein. Das Antlitz der Erde. Institut für Film und Bild in Wissenschaft und Unterricht, München (Heering Verlag GmbH) 1959, pl. 22.
Kalender NV Stoomvaart Maatschappij Nederland, 1960, omslag.
Joachim Giebelhausen, Angewandte Fotografie, München (Verlag Grossbild Technik GmbH) 1960.
Frankfurter Algemeine 2 april 1960.
Schoner Wohnen (1960) 5, p. 66-67, 74-75.
Haagsche Courant 25 juni 1960.
Foto Magasinet (1960) 4, p. 29.
Auteur onbekend, Een beetje kerst in Amsterdam, in Wierings Weekblad 22 december 1960.
(Brochure) Jaarverslag MeNeBa Rotterdam, Rotterdam 1960.
(Brochure) Cement (1961) 2.
Het Vrije Volk 25 april 1961.
Rode Kruis Koerier mei 1961.
Atlantis. Monatschrift, Zürich (juni 1961) 2.
(Brochure) Hensen Energie, Rotterdam juni 1961, omslag p. 25.
La Vie del Mondo (Revista Mensile del Touring Club Italiano) (juli 1961) 7, p. 665 e.v.
(Brochure) Hensen Energie, Rotterdam september 1961.
Amstelveens Weekblad 5 oktober 1961.
Nevo Photo gr ams 1961, afb. 56, p. 24.
Kalender NV Touw & Staaldraadfabriek ‘Holland’, Lekkerkerk 1962.
Hans Wirz en Karl Lachler, Die Schiffe der Völker, z.p. (Olten/Freiburg im Breisgau) (Walter Verlag AG) 1962, p. 133, 190, 427, 506.
Wereldkroniek. Het Vorstenalbum 1937-1962, 1962, middenpagina.
(Brochure) 10 Jaar expansie 1950-1960, Amsterdam (Gemeente Amsterdam/Vereniging Onze Haven) 1962, p. 18, 21, 59 (idem Duitse ed.: Zehn Jahre Expansion 1950-1960, Amsterdam (Gemeinde für Amsterdam/Amt für Hafen und Handel) 1962, p. 18,21,59).
Objectief (1962) 16 (voorjaarsnummer).
Huis (1962) 8.
(Brochure) Jaarverslag VVV Rotterdam, Rotterdam 1962.
TNO. Kontakt (personeelsorgaan TNO) Jaarverslag Sociologisch Instituut voor de Nederlands Hervormde Kerk, Utrecht 1962.
Jaarverslag Phs van Ommeren 1963. Robert Hetz (ed.), 125 Jahre Fotografie. 10 Jahre Foto Almanach International, Düsseldorf (Karl Knapp Verlag) 1963, p. 104-105.
N. Karpf, Linhof Report (Linhof Prazisions-Kamera Werke GmbH) 1963, p. 30-31.
(Brochure) Spido, Rotterdam 1963.
De Schuttevaer 7 maart 1963.
Margriet (16 maart 1963) 11.
The New York Times 23 maart 1963.
De Tijd/Maasbode 11 mei 1963.
Time 21 juni 1963, p. 87.
Fotoalmanach International 1964, p. 104-105, 200.
W.F. Mayr, Industriefotografie, München (Grossbild Technik GmbH) 1964, p. 104.
De Havenloods 13(14 mei 1964).
Catalogus 25e Kerstsalon. Nationale foto tentoonstelling, Amsterdam (Academie van Bouwkunst) 1964, omslag.
Amsterdam 64. Stedelijk jaarverslag Gemeente Amsterdam, Amsterdam 1964.
Het Vrije Volk 19 juni 1964.
Catalogus World Press Photo ’66,
Den Haag (W. van Hoeve) 1966, p. 66.
Bureauagenda Amsterdam 1966, Amsterdam (Cloeck & Moedigh NV) 1966.
Joachim Giebelhausen, Industriefotografie für Technik und Wissenschaft, München (Verlag Grossbild Technik) 1966, p. 54-55, 238.
De Spiegel (19 maart 1966) 25, p. 28-29.
Brennpunkt (1966) 3, omslag, p. 2.
Rand Daily Mail 19 augustus 1966.
(Brochure) Architecture de lumière 16, Neuilly sur Seine (Société Auxilliaire de Diffusion et de Publications Spécialisées) 1967, p. 51-53.
Rudolf Hagelstange, Das Gute Mass: eine Brücke nach Holland, München (Mensch und Arbeit Verlag) 1968, p. 131, 140-141.
(Brochure) Jaarverslag Vereniging Nederlandse Verkeersvliegers, 1968, p. 16-17.
Het Vaderland 26 januari 1968.
Foto Film Geluids Gids februari/maart 1968, omslag.
VARA Gids 10 februari 1968, omslag, p. 4, 14-15.
De Spiegel (20 april 1968) 29.
Auteur onbekend, Amsterdam the city of the future. Where the beauty of the past meets the city of the future, in Herald Tribune mei 1968 (kleurenbijlage), p. 6-7.
Jaarverslag Shell Nederland Raffinaderij NV 1968, Rotterdam 1969.
(Brochure) Nederlandse Aannemers in het Buitenland, Den Haag 1969, p. 31.
Holland Silhouet (huisblad Gouda en omstreken) maart 1969.
Der Spiegel 29 maart 1969, omslag, p. 12.
Succes april 1969, omslag.
Den Haag breed bekeken (1), in Haagsche Courant 28 mei 1969.
Den Haag breed bekeken (2), in Haagsche Courant 29 mei 1969.
Den Haag breed bekeken (3), in Haagsche Courant 30 mei 1969.
Den Haag breed bekeken (4), in Haagsche Courant 31 mei 1969.
Jubilaumsschrift des Zentral-Vereins für deutsche Binnenschiffahrte, juli 1969.
Succes augustus 1969, omslag.
De Havenloods 18 (23 oktober 1969) 20.
Elseviers Weekblad 13 december 1969, p. 9.
ADM-bedrijfsorgaan 1970, p. 176.
C’70 (extra krant van de Arbeiderspers), Amsterdam 1970, omslag.
Het Vrije Volk mei 1970 (speciale uitgave).
Het Vaderland 9 juli1970.
De Typhoon 18 juli 1970.
Kölnische Rundschau 3 oktober 1970.
De Havenloods 20 (4 februari 1971) 5.
De Wolkenridder (KLM bedrijfskrant) 27 februari 1971.
De Havenloods 20 (2 december 1971) 48.
Karolien Smits en Will Stoffe, In een vliegtuig. Informatie Junior, Gorkum (DeRuyter NV) 1972.
Jean Deyot, Géographie 4e, IPAM Collections, Parijs (EDICEF) 1972, p. 9.
Catalogus tent. Holland persfoto ’70/’71, Amsterdam (Delta-Lloyd verzekeringsgroep n.v.) 1972.
Onze Jaren 45-70. 25 Jaar wereldgeschiedenis 12-18 februari 1972, p. 69.
De Havenloods 21 (30 maart 1972) 13, omslag.
De Havenloods 21 (15 juni 1972) 34, omslag.
Jaarkalender Offsetdrukkerij De Maas 1973.
Jaarverslag NV Luchthaven Schiphol 1972, Amsterdam 1973, p. 2, 9, 18.
J.H. Kruizinga, Amsterdam, stad der duizend bruggen, Naarden (Strengholt Boeken) 1973, omslag.
Holland Herald Q (1973) 9, Amsterdam (Media 2000 BV) 1973, p. 48.
Jaarverslag Mees & Hope 1974.
Auteur onbekend, Metro Amsterdam, in Technische Blätter (1974) 14, p. n , 21-22.
Jagdkalender 1975 (uitgave van het tijdschrift Wild und Hund), februariblad.
Auteur onbekend, Fotoboek 700-jarig bestaan van Amsterdam, Amsterdam (Amsterdam Boek BV) 1975.
Baanzicht 7 (maart 1975) 2, omslag.
J. Jobé, R.A. Plummer en G.W. Hilton, Raddampfer in Europa und Amerika, Lausanne (EDITA) 1976, p. 72, 93-94, 98-100, 122-123, 127-129.
De Wolkenridder (KLM bedrijfskrant) 30 (18 december 1976) 24, p. 20.
Werner Böcking, Schiffe auf dem Rhein in drei Jahrtausenden: Geschichte der Rheinschiffahrt, Moers (August Steiger Verlag) 1979,pl. 51D, 67, 70, 75, 78, 96A, 97.
Opzij 8 (mei 1980) 5, omslag.
Herman Hecht, Die Entstehung des Rhenania-Konzern. Die ersten dreissig Jahre, Heidelberg (Brausdruck Verlag GmbH) 1983, omslag, p. 43, 60.
Raimond Ie Viseur, Die Kaufleute aus Mülheim: 175 Jahre Stinnes. Eine deutsche Firmenchronik, Düsseldorf/Wien (Econ Verlag GmbH) 1983, p. 51, 63.
Martin van de Geer, Nederlandse Rijn- en binnensleepvaart, toen en nu, Alkmaar (De Alk BV) 1983, p. 29-30, 32, 52-53, 58-59,63-64, 102, 160.
Richard Boos en Rüdiger Krüpfganz, Historisches von Strom: Eine nautische Streifzug von Emmerich nach Basel, Band 1, Duisburg (Verlag Krüpfganz & Jüngling) 1984, p. 6.
Martin van de Geer, Rijnsleepvaart van Basel naar Rotterdam, Alkmaar (De Alk BV) 1986, p. 37, 159.
Kalender Neroc bv, Leiden 1987.
A.M. de Backer en A. de Boode, De schoonheid van hoogspanningslijnen in het hollandse landschap, Rotterdam (De Hef) 1987, p. 16.
Helmut Betz, Historisches von Strom: Die grossen Motorschlepper und die Entwicklung der Schubschiffahrt auf dem Rhein, Band 4, Duisburg (Verlag Krüpganz) 1988, afb. 1,8, 19.
in Algemeen Dagblad:
25 maart 1961.
12 mei 1961.
12 juni 1961.
12 september 1961.
7 oktober 1961.
19 december 1962.
8 februari 1963.
in Algemeen Handelsblad:
15 september 1960.
14 januari 1961.
21 januari 1961.
2 februari 1961.
3 februari 1961.
6 februari 1961.
2 maart 1961.
3 maart 1961.
10 maart 1961.
15 maart 1961.
18 maart 1961.
27 april 1961.
26 mei 1961.
30 mei 1961.
in De Amsterdamse Haven:
1 (18 maart 1970) 14, p. 7.
1 (15 april 1970) 16, p. 9.
2 (16 september 1970) 2, p. 5, 10.
2 (17 maart 1971) 14, p. 2.
3 (september 1971) 1, omslag.
3 (oktober 1971) 2, omslag.
3 (november 1971) 3, omslag.
3 (december 1971) 4, omslag.
3 (januari 1972) 5, p. 2.
4 (mei 1973) 4, p. 11, 13-16.
in Aspekt (weekblad voor Amsterdam en randgemeenten):
1 september 1971.
8 september 1971.
15 september 1971.
29 september 1971.
6 oktober 1971.
13 oktober 1971.
20 oktober 1971.
3 november 1971.
10 november 1971.
17 november 1971.
1 december 1971.
2 februari 1972.
12 april 1972.
5 juli 1972.
25 oktober 1972.
6 december 1972.
24 januari 1973.
2 mei 1973.
in De Courant Nieuws van de Dag:
13 januari 1961.
20 november 1962.
3 januari 1963.
28 februari 1963.
28 mei 1963.
27 september 1963.
6 december 1963.
28 oktober 1969.
in Damco-Nieuws (maandblad van Damco Scheepvaart Maatschappij NV, Rotterdam):
(1952) 10, omslag, p. 87.
(1952) 11, p. 98.
(1953) 3, omslag, p. 28, 31.
(1953) 4, p. 38.
(1953) 5, omslag
(1953) 6, omslag, p. 70.
(1953) 7, omslag.
(1953) 8, p. 90, 93.
(1953) 10, omslag, p. 112, 119.
(1953) 11, omslag.
(1953) 12, p. 137, 141.
(1954) 1, omslag, p. 3.
(1954) 3, omslag.
(1954) 4, omslag.
(1954) 5, omslag.
(1954) 6, omslag.
(1954) 8, p. 87.
(1954) 9, p. 100-101.
(1954) 10, omslag.
(1954) 11, omslag, p. 123, 126.
(1954) 12, p. 148.
(1955) 1, omslag, p. 93.
(1955) 2, p. 15, 20.
(1955) 3, omslag, p. 28.
(1955) 6, omslag.
(1955) 10, omslag, p. 115.
(1955) 1l , p. 127-129.
(1956) 2, p. 14.
(1956) 4, p. 38.
(1956) 5, p. 50.
(1956) 6, omslag, p. 62-63.
(1956) 7, p. 82.
(1956) 8, p. 87.
(1956) 9, omslag.
(1956) 10, p. 110-111,117.
(1956) 11, omslag, p. 122-123, 132.
(1957) 2, omslag, p. 19-21.
(1957) 4, p. 46.
(1957) 5. omslag.
(1958) 8, p. 102.
(1958) 10, p. 118.
(1958) 11, omslag.
(1958) 12, omslag.
(1959) 1, omslag, p. 8.
(1959) 2, p. 22-23, 25-26.
(1959) 3, p. 39.
(1959) 4, p. 50.
(1959) 5. omslag, p. 60-61.
(1959) 9, p. 115.
(1960) 6, p. 70-71.
(1960) 7, p. 84.
(1960) 12, p. 146.
(1963) 2, omslag.
(1963) 4, omslag, p. 42.
(1963) 10, omslag.
(1963) 11, omslag, p. 126.
(1963) 12, p. 138.
(1964) 2, p. 14-16.
(1964) 4, p. 41.
(1964) 10, p. 111.
in Elseviers Weekblad:
17 december 1955.
22 december 1955.
31 december 1955.
14 januari 1956.
1958.
14 november 1959.
12 december 1959.
16 april 1960.
13 augustus 1960.
17 december 1960.
20 april 1963.
21 december 1963.
in Focus:
45 (24 december 1960) 26, p. 873-876.
46 (8 juli 1961) 14, p. 430-431.
50 (10 december 1965) 25, p. 20-21.
51(10 december 1966) 11, p. 18-19.
59 (april 1974) 4, p. 44-45.
in Internationale Photo Technik:
7 (1960) 3, p. 138-139.
8 (1961) 2, p. 86.
9 (1962) 3, p. 185.
11 (1964) 3, p. 164.
13 (1966) 1, p. 42-43.
15 (1968) 1, p. 55.
15 (1968) 3, p. 291.
15 (1968) 4, p. 346.
18 (1971) 1, p. 88.
20 (1973) 1, p. 76-77.
21 (1974) 1, p. 84.
21 (1974) 3, p. 27.
23 (1976) 4, p. 18-19.
in Nieuwe Rotterdamsche Courant:
1955.
10 februari 1959.
28 maart 1959.
16 mei 1959.
1 juni 1959.
2 juni 1959.
18 juni 1959.
15 augustus 1959.
21 augustus 1959.
2 september 1959.
26 maart 1960.
5 november 1960.
1963.
in Het Parool:
2 oktober 1958.
15 januari 1960.
30 augustus 1960.
7 september 1960.
2 februari 1961.
29 maart 1963.
11 augustus 1965.
11 september 1965.
15 december 1965.
13 mei 1969.
3 juni 1969.
5 juni 1969.
6 juni 1969.
9 januari 1970.
25 februari 1970.
26 mei 1970.
10 juni 1970.
23 juni 1970.
18 september 1970.
in De Telegraaf:
1958.
1960.
13 oktober 1960.
17 juni 1961.
26 juni 1961.
18 september 1961.
9 november 1961.
14 november 1961.
21 november 1961.
29 december 1961.
1 februari 1962.
27 februari 1962.
12 maart 1962.
15 maart 1962.
21 maart 1962.
23 maart 1962.
14 juni 1962.
4 augustus 1962.
20 november 1962.
24 november 1962.
17 december 1962.
29 december.
12 januari 1963.
9 april 1963.
28 mei 1963.
29 juni 1963.
17 juli 1963.
3 augustus 1963.
5 september 1963.
9 september 1963.
14 oktober 1963.
18 november 1963.
1 januari 1964.
17 april 1967.
10 december 1968.
23 augustus 1969.
1 april 1970.
7 mei 1970.
11 juli 1970.
3 februari 1978.
in De Volkskrant:
4 juni 1957.
5 februari 1959.
27 maart 1959.
2 april 1959.
9 juni 1959.
14 november 1959.
16 november 1959.
27 mei 1960.
4 juni 1960.
14 juni 1960.
5 oktober 1960.
10 december 1960.
14 december 1960.
12 januari 1961.
27 januari 1961.
2 februari 1961.
9 maart 1961.
25 april 1961.
19 mei 1961.
18 december 1961.
21 december 1961.
9 februari 1962.
9 maart 1962.
7 april 1962.
5 juni 1962.
11 augustus 1962.
22 september 1962.
15 oktober 1962.
15 december 1962.
22 december 1962.
2 januari 1963.
15 januari 1963.
1 maart 1963.
3 juli 1963.
13 juli 1963.
23 november 1963.
24 februari 1964.
16 maart 1964.
11 mei 1964.
19 augustus 1964.
22 september 1964.
29 september 1964.
5 oktober 1964.
25 januari 1965.
30 oktober 1965.
20 december 1965.
in Wild und Hund:
(1957) 17, p. 323.
(1960) 14, p. 288-289.
(1961) 14, p. 292.
(1961) 18, p. 368-369.
(1961) 25, p. 526-527.
(1962) 15, p. 306-307.
(1967) 14, p. 322.
(1968) 10, p. 225.
(1968) 16, p. 380.
(1969) 16, p. 380.
(1971) 14, p. 328-329.
(1971) 20, p. 466.
(1972) 3, p. 64.
(1972) 5, p. 116.
(1972) 10, p. 232.
(1972) 11, p. 257.
(1972) 14, p. 330.
(1972) 16, p. 387.
(1973) 5, p. 107.
(1973) 6, p. 138.
(1973) 18, p. 416.
(1973) 20, p. 476.
(1973) 21, p. 39.
(1974) 6, p. 139.
(1974) 8, p. 184-185.
(1974) 23, p. 547.
(1974) 25, p. 593.
(1975) 20, p. 474-475.
(1975) 22, p. 527.
(1975) 23, p. 557.
(1976) 9, p. 211-212.
(1976) 10, p. 235.
(1976) 13, p. 303.
(1977) 2, p. 38-39.
(1977) 4, p. 184.
(1977) 12, p. 280-281.
(1977) 13, p. 297.
(1977) 16, p. 372.
(1977) 17, p. 393-396.
(1978) 5, p. 114.
(1978) 8, p. 184-185.
(1979) 11, p. 266-267.
(1979) 12, p. 281.
(1980) 23, p. 568.
(1980) 24, p. 604.
(1984) 15, p. 788.
(1984) 26, p. 5-13.
(1985) 11, p. 41.
(1989) 10, p. 14.
in Zeitschriftfür Binnenfahrt:
(1951) 4, omslag, p. 117.
(1951) 6, omslag, p. 229, 243.
(1951) 9, omslag.
(1951) 12, omslag.
(1952) 1, omslag.
(1952) 5, omslag.
(1952) 8, omslag.
(1952) 9, omslag.
(1952) 10 (jubileumuitgave), omslag, p. 6, 52, 126.
(1952) 11, omslag.
(1953) 1, omslag.
(1953) 2, omslag.
(1953) 4, omslag.
(1953) 5, omslag.
(1953) 11, omslag.
(1954) 1, omslag.
(1954) 5, omslag.
(1954) 8, omslag, p. 264, 280, 292, 296.
(1954) 11, omslag, p. 402.
(1955) 7, omslag, p. 226-227.
(1955) 8, omslag, p. 311.
(1956) 1, omslag.
(1956) 4, omslag, p. 123.
(1956) 6, omslag.
Belangrijkste opdrachtgevers:
Albert Heyn.
Boldoot.
Bos & Kalis.
BP.
Capi-Lux.
Cloeck & Moedigh.
Damco Scheepvaart Maatschappij.
Delta Chemie Enck.
DEMAG Aktien Gesellschaft.
Deutsche Binnentankreder Vereinigung.
Gemeente Amsterdam.
Gemeente Utrecht.
Heineken Nigeria.
Holland Amerika Lijn.
KLM.
Luchthaven Schiphol.
Frans Maas.
Maple Leaf.
Merwede.
Phs. van Ommeren.
Schweizischer Rederei AG Basel.
Shell Nederland.
Steenkolen Handels Vereniging.
V. Stevin.
Stoomvaart Maatschappij Nederland.
Stork.
Taks Berging.
TORAnglia.
Total Frankrijk.
Ver. Machine Fabrieken Epe.
Vredestein.
Wehkamp.
Westfalische Aktien Transport Gesellschaft.
Wilton Feijenoord.
Secundaire bibliografie
Anthony van Kampen, “Foto Frits Rotgans”… wat dat betekent, in De Blauwe Wimpel (maandblad voor scheepvaart en scheepsbouw) 9 (juni 1954) 6, p. 150-151 (met foto’s).
A.A. Joosten, Fotograaf van de scheepvaart, in De Schuttevaer 28 oktober 1955.
Auteur onbekend, Een fotograaf die alles ziet, in De Volkskrant 4juni 1957.
Auteur onbekend, Wide angle and radar, in Photo Magazin (internationale edition) (1958) 2, p. 32-33 (met foto’s).
J.J. Hens, Wat ik zag en hoorde, dat mij trof…, in Foto 13 (oktober 1958) 10, p. 399-407 (met foto’s).
R. Nieman, Herfstparade der fotografen, in Elseviers Weekblad 25 oktober 1958.
De Tijd/Maasbode 1 november 1958.
Trouw 2 november 1958.
Het Parool (Rotterdam) 2 november 1958.
(Brochure) De Boekverkoper, Den Haag (Nijgh en van Ditmar) 1959.
Walter Boje, Wie die farbige Tanzstudie entstand, in Grossbild Technik 6 (1959) 2, p. 16.
Walter Kross, Fotos unter schwierigen Bedingungen, in Grossbild Technik 6 (1959) 2, p. 30.
Auteur onbekend, vindingrijk en onverschrokken, in Objektief (februari 1959) 4.
Auteur onbekend, Groeiproces van een stad, in Nieuwe Rotterdamsche Courant 10 februari 1959.
Auteur onbekend, Rotterdam. Dit is niet zomaar een foto, in Revue 21 maart 1959, p. 22-25 (met foto’s).
Auteur onbekend, Droom tot werkelijkheid geworden, in De Tijd/Maasbode 22 mei 1959.
De Havenloods 8 (28 mei 1959).
Elseviers Weekblad 31 mei 1959.
Vrij Nederland 6 j uni 1959
R. Nieman, Foto’s op zeer hoog niveau, in Elseviers Weekblad 21 november 1959.
Het Dagblad voor de Scheepvaart 12 december 1959.
De Rotterdammer 14 december 1959.
Algemeen Handelsblad 19 december 1959.
Handels en Transport Courant 19 december 1959.
Rotterdams Nieuwsblad 23 december 1959.
Nieuwe Rotterdamsche Courant (overzeese editie) (1959) 51.
Nieuwe Rotterdamsche Courant 24 december 1959.
Gelders Dagblad 29 december 1959.
V.V., Rotterdam, stad en haven, in Het Centrum 30 december 1959.
Tubantia 31 december 1959.
Utrechts Nieuwblad 2 januari 1960.
L.W.S., Een nieuw fotoboek, in Het Parool (Rotterdam) 2 januari 1960.
HollandShipping & Trading 8 januari 1960.
Th. Ramaker, Rotterdam: weids beeld van de Maasstad, in Het Parool 13 januari 1960.
Auteur onbekend, Panorama- en luchtfoto’s, meisjes en kinderen, in Algemeen Handelsblad 2 februari 1960.
Haags Dagblad 6 februari 1960.
Auteur onbekend, Rotterdam, flats en kranen, in Het Binnenhof ‘9 februari 1960.
Auteur onbekend, Rotterdam, ville et port, in Revue de la Navigation 25 februari 1960.
De Tijd/Maasbode 27 februari 1960.
Vrij Nederland 12 maart 1960.
H.F. van Loon en Jan Punt, Ook Nederland heeft foto-graven. Wij presenteren u: Onze camera adel, in De Telegraaf 19 maart 1960.
Elseviers Weekblad 19 maart 1960.
De Gooi- en Eemlander 1 april 1960.
Auteur onbekend, Rotterdam: supranationale stad, in De Leeuwarder Courant 2 april 1960.
De Leidsche Courant 5 april 1960.
Hermes 3 (29 april 1960), p. 14-15.
Auteur onbekend, Magistrale lofzang op stad en haven, in Oostbrabant 29 april 1960.
De Volkskrant 27 mei 1960.
Het Eindhovens Dagblad 23 juni 1960.
De Gelderlander 27 juni 1960.
Auteur onbekend, Dertig fotografen zwermden uit over Amsterdam, in Het Parool 16 september 1960.
Auteur onbekend, Rotterdam, Stadt und Hafen. Ein Foto Album von Frits Rotgans, in Der Hafenkurier 21 november 1960.
R. Nieman, Een gigantisch projekt in beelden, in Elseviers Weekblad 10 december 1960.
Tas, (commentaar op ‘t werk van Frits Rotgans), in Algemeen Dagblad 21 december 1960.
Oelus, (commentaar op ‘t werk van Frits Rotgans), in Algemeen Dagblad 22 december 1960.
Der Hafenkurier 22 december 1960.
Joost A., Frits Rotgans… in de hoogte en in de breedte…, in Foto 16 (februari 1961) 2, p. 74-79 (met foto’s).
Auteur onbekend, Extreme Bildschnitte, in International Photo Technik8 (1961) 3, p. 176-179 (met foto’s).
D.A. Anema, FritsJ. Rotgans. Tweevoudig schutter van groot formaat, in De Telegraaf 2 september 1961 (met foto’s).
Auteur onbekend, Uniek ‘dubbelpanorama’ van Rotterdams slagader, in De Telegraaf 30september 1961, p. 17.
Auteur onbekend, Rotterdams scheepvaart-verkeer onderwerp van unieke fotocombinatie, in De Schuttevaer 27 oktober 1961.
De Telegraaf 9 november 1961.
De Telegraaf 21 november 1961.
De Telegraaf 29 december 1961.
De Telegraaf 24 november 1962.
Auteur onbekend (= Simon Nathan), Getting the big picture, in Popular Photography 52 (januari 1963) 1, p. 33.
Auteur onbekend, Geschichte eines Fotos. Röchling’sche Eisen- und Stahlwerke, Völklingen/Saar, in International Photo Technik (1963) 2, p. 94-101 (met foto’s).
Simon Nathan, Simon Nathans “Tin Lizzie” makes hit on two continents, in Camera News (1963) 3.
Vrij Nederland 19 maart 1963.
De Volkskrant 19 maart 1963.
(Brochure) 50 Jahre Schneider Optik, Bad Kreuzbach, mei 1963, p. 20.
Auteur onbekend, Fotograaf ‘maakt’ met euromasten driemaster van nieuwe tanker Esso Cambria, in Het Parool 8 mei 1963, p. 7.
De Telegraaf 17 juli 1963.
De Telegraaf 3 augustus 1963.
De Telegraaf 8 augustus 1963.
Nieuwe Rotterdamsche Courant 7 september 1963.
De Telegraaf 1 september 1963.
Simon Nathan, Wide field pictures, in US Camera oktober 1963, p. 54-92 (met foto’s).
Nieuwe Rotterdamsche Courant 21 december 1963.
Auteur onbekend, Foto-expositie in Amsterdam. Breedbeeldfotograaf Frits Rotgans toont zijn meesterschap, in De Telegraaf 24 december 1964.
Han G. Hoekstra, Hoogstaand fotograaf, in Het Parool 11 september 1965 (met foto’s).
Auteur onbekend, Quiz 48, in International Photo Technik 13 (april 1966) 2, p. 143.
Hans Hubmann, Stellungnahme der Jury, in International Photo Technik 13 (1966) 3, p. 183-186.
Auteur onbekend, Auflösung von Quiz Nr. 48, in International Photo Technik 13 (1966) 3, p. 222.
Auteur onbekend, Kleurenfoto’s uit donkere tijd, in Focus 53(31 mei 1968) 11, p. 31.
Simon Nathan, Simon says. That Simon/Wide – and how it grew, in Popular Photography 66 (april 1970) 4, p. 58, 112.
Simon Nathan, Simon says. Finally grown Simon/Wide makes it, in Popular Photography 66 (mei 1970) 5, p. 60, 62.
W. Schön, Unsichbare Hilfsmittel, in International Photo Technik 18 (1971) 1, p. 19-21, 60-61.
Aspekt, 1 september 1971.
Het Parool 26 september 1972.
A. de Jong, Omslagfoto: Frits Rotgans, Amsterdam, in TFF (maandblad voor audio-visuele technieken) (december 1972) 12, omslag, p. 3.
Auteur onbekend, Foto-expositie Frits Rotgans, in Foto 31 (mei 1976) 5, p. 22.
Frank Zijp, Rotgans, fotograaf van formaat, in Het Parool 18 mei 1976.
Auteur onbekend, Frits Rotgans: great length for width, in Holland Herald 11 (1976) 6, p. 22-23 (met foto’s).
Auteur onbekend, Unieke expositie over ‘breedbeeldfotografie’, in De Telegraaf 9 juni 1976.
Els Barents (red.), Fotografie in Nederland 1940-1975, Den Haag (Staatsuitgeverij) 1978, losse biografie.
Olivier Vrooland, Fotografie in grootformaat, in Foto 33 (februari 1978) 2, omslag, p. 28-39 (met foto’s).
Auteur onbekend, Studio Frits Rotgans, in Foto 33 (april 1978) 4, p. 28.
Rob van den Dobbelsteen, Frits Rotgans vecht in laatste uren voor erkenning, in Het Parool 27 mei 1978.
Bert Sprenkeling, Frits Rotgans (66) overleden, in Het Parool 30 mei 1978.
Auteur onbekend, Rotgans overleden, in Foto 33 (juli 1978) 7, p. 19-20.
Flip Bool en Kees Broos (red.), Fotografie in Nederland 1920-1940, Den Haag (Staatsuitgeverij) 1979, p. 109.
(Brochure) tent. De Illegale Camera, Amsterdam (Paleis op de Dam) 1980.
Auteur onbekend, Waarom zijn de velden zo plat?, in Panorama (11 januari 1980) 2, p. 48-53.
Catalogus tent. Zien en gezien worden, Fotografische zelfbespiegeling in Nederland van ca. 1840 tot heden, Nijmegen (Nijmeegs Museum ‘Commanderie van Sint-Jan) 1983, p. 67, 92.
Bas Roodnat, ‘Tegen de huizen slaan echo’s van soldatenlaarzen’, in NRC Handelsblad 6 augustus 1988.
in Focus:
Theo Ramaker, Fotograaf van proporties. Frits J. Rotgans draagt baard noch snor, 45 (23 januari 1960) 2, p. 47-50 (met foto’s).
Theo Ramaker, Dag Amsterdam dag, 45 (1 oktober 1960) 20, p. 674-676.
D.B. (= Dick Boer), Panoramafoto’s. Frits Rotgans, Lijnbaan, Rotterdam, 46 (7 januari 1961) 1, p. 33.
Auteur onbekend, Analyse der platen, 46 (8 juli 1961) 14, p. 425.
Dick Boer, 5 Landen van Europa op één alpenfoto,47 (14 september 1962) 19, p. 18-19, 21-22.
Dick Boer, Analyse der platen, 50 (10 december 1965) 25, p. 18.
Dick Boer, Weer een panorama van Frits Rotgans, 51 (27 mei 1966) 11, p. 17.
D.B. (= Dick Boer), Merkwaardige foto’s van Frits Rotgans, 51 (5 augustus 1966) 16, p. 2-6 (met foto’s).
Auteur onbekend, Groothoekfotografie. Weer een staaltje van Frits Rotgans, 52 (17 februari 1967) 4, p. 18-20 (met foto’s).
Auteur onbekend, Afrikaanse foto-avonturen, 52 (10 november 1967) 23, p. 16-23 (met foto’s).
Auteur onbekend, Weer een stunt van Frits Rotgans, 53 (8 maart 1968) 5, p. 14-17 (met foto’s).
Jan Vorts, De ‘silent Rotgans’, 53 (14 juni 1968) 12, p. 26-28.
Auteur onbekend, Foto’s van Frits Rotgans, 54 (24 januari 1969) 2 p. 16-21 (met foto’s).
C.W., De fotoserie met foto’s van Jac.B. Rieder, Josev Svoboda en Frits Rotgans, 57 (maart 1972) 3, p. 14-20 (met foto’s).
Auteur onbekend, Frits Rotgans: Amsterdam, niet alleen maar metro-narigheid, 61 (april 1976)4, p. 36-41 (met foto’s).
Auteur onbekend, Frits Rotgans overleden, 63 (juli 1978) 7, p. 19.
Lidmaatschappen
NFPV.
Onderscheidingen
(z.j.) Onderscheiding (vergrotingskoker), Pravda Fotoconcours, Moskou.
1953 Eervolle vermelding, Vijftiende Nationale Kerstsalon van Fotografische Kunst, Amsterdam.
1961 Penning n.a.v. de tentoonstelling Dag Amsterdam, Amsterdam.
1966 2de prijs, Fotowedstrijd ‘Der Mensch in unserer Zeit’, uitgeschreven door het tijdschrift International Photo Technik.
Tentoonstellingen
1950/1951 (g) Amsterdam, Arti et Amicitiae, Twaalfde Nationale Kerstsalon van Fotografische Kunst.
1951 /1952 (g) Amsterdam, Arti et Amicitiae, Dertiende Nationale Kerstsalon van Fotografische Kunst.
1953/1954 (g) Amsterdam, Arti et Amicitiae, Vijftiende Nationale Kerstsalon van Fotografische Kunst.
1954 (g) Keulen, Photokina.
1954/1955 (g) Amsterdam, Arti et Amicitiae, Zestiende Nationale Kerstsalon van Fotografische Kunst.
1958 (e) Rotterdam, Boekhandel Hector en Bazendijk (Korte Lijnbaan).
1958 (g) Keulen, Photokina.
1959 (g) Londen, London Salon of Photography (Golden Jubilee Exposition).
1959 (e) Amsterdam, CapiLux.
1960 (g) Rotterdam, Floriade.
1960 (e) Rotterdam, Boekhandel Hector en Bazendijk (Korte Lijnbaan), (panoramafoto’s Europoort).
1962 (e) Duisburg, Das Haus der Photo und Kinofreunde vom Niederrhein.
1963 (g) Keulen, Photokina.
1964 (g) Amsterdam, Academie van Bouwkunst, 25e Kerstsalon. Nationale Foto Tentoonstelling
1965 (g) Amsterdam, Opstandingskerk (Bos en Lommerplein), ‘n Kijk op Amsterdam (rondreizende tentoonstelling door Amsterdam).
1965 (g) Amsterdam, Havengebouw.
1966 (g) Den Haag, Haags Gemeentemuseum, World Press Photo ’66.
1970 (g) Amsterdam, Arti et Amicitiae, Publiphotl 70.
1971 (g) Amsterdam, Roothaanhuis, Publiphotl 71.
1972 (g) Amsterdam, De Bijenkorf, Holland persfoto ‘71/’72 (rondreizende tentoonstelling).
1972 (g) Amsterdam, Floriade.
1976 (e) Amsterdam, Aviorama (Schiphol).
1976 (e) Zaandam, Ahold Hoofdkantoor (Ankersmidplein 2).
1977 (e) Amsterdam, Gemeentearchief.
1978/1979 (g) Amsterdam, Stedelijk Museum, Fotografie in Nederland 1940-1975.
1980 (g) Amsterdam, Paleis op de Dam, De Illegale Camera.
1982 (g) Amsterdam, Amsterdams Historisch Museum.
1983/1984 (g) Nijmegen, Nijmeegs Museum ‘Commanderie van Sint-Jan’, Zien en gezien worden. Fotografische zelfbespiegeling in Nederland van ca. 1840 tot heden.
1988 (g) Amsterdam, Verzetsmuseum, De Ondergedoken Camera.
1989 (g) Voorburg, De pen als wapen: de ontwikkeling en betekenis van de politieke karikatuur.
1989 (g) Amsterdam, Anne Frank Huis, De Ondergedoken Camera.
1991 (g) Stadskanaal, De Illegale Camera.
1991 (g) Amsterdam, Nieuwe Kerk, Het Beslissende Beeld (Dutch Photography).
Bronnen
Amsterdam, Ferry André de la Porte.
Amsterdam, Gemeentearchief.
Amsterdam, J. de Heus (biografische gegevens).
Amsterdam, Stichting FJ. Rotgans (documentatie, biografische gegevens, camera’s, en kleurenarchief).
Dordrecht, dhr. Suykerbuik (Rijn- en binnenvaartarchief).
Leiden, Prentenkabinet (bibliotheek en documentatiebestand).
Collecties
Amsterdam, Amsterdam Ports Association.
Amsterdam, Gemeentearchief.
Amsterdam, NV Luchthaven Schiphol.
Amsterdam, Stichting Frits J. Rotgans.
Leiden, Prentenkabinet van de Rijksuniversiteit Leiden.
Rotterdam, Stichting Nederlands Fotoarchief.
Utrecht, Gemeentearchief.
Washington, Holocaust Museum.
Auteursrechten
De auteursrechten op het fotografisch oeuvre van Frits Rotgans berusten bij de Stichting Frits J. Rotgans en worden vanaf 1992 beheerd door het Nederlands Fotoarchief (nu Nederlands Fotomuseum) te Rotterdam.