Biografie

Beschouwing

Victor Meeussen wordt door zijn oud-collega Rein Meijer getypeerd als een erudiet en belezen man. Hij was bescheiden („er zat iets van wegcijferen in zijn houding” zegt een bron uit 1952 in Foto), gevoelig en wat zwaarmoedig, maar ook een liefhebber van verfijnde humor en woordspelingen. Hij las veel Duitse literaire werken en was goed op de hoogte van de kunstgeschiedenis. Fotografie zag hij als een belangrijk communicatie- en uitdrukkingsmiddel, maar niet als kunst. Hij onderschreef de stelling van de fotohistoricus Dr. Karl Pawek, dat fotografie met zeer speciale mogelijkheden en opgaven naast de kunst staat.

Meeussens leven kende helaas een zeer dissonante episode, die geresulteerd heeft in het nemen van omstreden beslissingen in de oorlogsjaren. Hij kwam terecht bij de Volkse Werkgemeenschap en van daar was er voor hem blijkbaar geen weg terug. Een gebrek aan visie op de politieke ontwikkelingen en de daaruit voortvloeiende consequenties lag daar aan ten grondslag. Meeussen leerde het fotografisch vak in de praktijk bij vele verschillende leermeesters. Van Dr. Paul Wolff heeft Meeussen veel geleerd op het gebied van compositie en vormgeving. In hun werk is een vergelijkbare opvatting over fotografie te vinden. Wolffs deskundigheid op het gebied van kleinbeeld- en kleurenfotografie was ongetwijfeld de belangrijkste bijdrage aan Meeussens opleiding.

Naast zijn vele leermeesters is Meeussens liefde voor kunst en kunstgeschiedenis zeker ook belangrijk geweest voor zijn vorming en smaakontwikkeling.

Zijn belangrijkste opdrachtgever na de oorlog werd Esso Nederland N.V. Voor dit bedrijf maakte hij reportages op plaatsen waar Esso zijn producten maakte, vervoerde, afleverde of liet verwerken. Foto’s van raffinaderijen, fabrieken, bedrijven, booreilanden, werven, vliegvelden en havens maken dan ook een groot deel uit van zijn oeuvre. Veel van zijn foto’s werden gepubliceerd in het personeelsblad Essofoon, in de speciaal voor relaties gemaakte uitgave Essobron en in International Oilways, een blad dat zich richtte op de grote afnemers van producten die met oliewinning en olieverwerking te maken hadden. Ook onderdeel van zijn werk vormden de vele reportages over autoraces die hij in opdracht van Esso maakte; de Grote Prijs van Nederland in Zandvoort sloeg hij zelden over.

Behalve van Esso kreeg Meeussen ook wel opdrachten van onder meer Volkswagen, de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM), Smit’s International en KLM. Voor deze bedrijven maakte Meeussen reportagefoto’s van machinerieën, producten en activiteiten ‘op de werkvloer’. Bij gelegenheid liet hij zijn foto’s door fotobureaus verspreiden, onder meer door ‘Cevirum’ te Den Haag (onder leiding van G.A. van der Chijs) en fotobureau Anthony-Verlag te Starnberg am See (Dtsl).

In zijn vrije tijd fotografeerde Meeussen bij voorkeur mensen en gebeurtenissen op straat, op markten, speelplaatsen of op het strand. Diverse circusvoorstellingen, carnavals, kermissen en andere festiviteiten als Koninginnedag en Bevrijdingsdag bracht hij in beeld. Hij had vooral aandacht voor kleine gebeurtenissen, waarin emoties zichtbaar werden: vrolijke kinderen, een verliefd paar, zorgzame vaders of moeders met kleine kinderen op de arm, kinderen in kinderwagens, zingende heilsoldaten en vele andere onderwerpen, die zich onder de noemer ‘human interest’ fotografie laten vangen. Van sommigen onderwerpen, zoals kinderwagens en kinderen op de arm, maakte hij hele series.

Wouter de Keizer typeerde Meeussens snapshottechniek als een spiritueel genre dat in de Nederlandse fotografie nogal ontbrak (Foto 1952). Hij verwoordde het als volgt: „De elementen voor een goede foto moeten allereerst worden onderkend. Het ontbrekende moet worden beseft. Dan dient de kwintessens, het moment dat pointe heeft, getroffen te kunnen worden. Gespannen aandacht zonder zenuwachtigheid, gevoel voor het dramatische, een originele kijk op dingen en mensen en ongetwijfeld ook een dosis geluk zijn daarvoor nodig. Het gunstig samenbrengen van contrasten, zoals bijvoorbeeld het ouderwetse en het moderne of het verwerken van het onverwachte, dat zijn altijd bruikbare ingrediënten. Deze specimina uit Meeussen’s oeuvre zijn bestudering waard.”

Meeussen liet zich in zijn vrije werk regelmatig verleiden tot experimenten met abstracties, lichtspel en onscherpte. Net als bevriende collega’s binnen de NFK fotografeerde hij soms met een out-of-focus gedraaide lens, liet lensreflecties meespelen in zijn opnamen, zette zijn lens open bij het fotograferen van bewegend licht of richtte zijn aandacht op weerspiegelingen in het water. Met deze werkwijze toonde Meeussen zich een medestander van de opvattingen van Dr. Otto Steinert, die zich uitsprak voor experimenten in vorm en techniek, met het doel de grenzen van de fotografie te verleggen. Meeussens werk was in beide door Otto Steinert georganiseerde tentoonstellingen, Subjektive Fotografie 1 en 2, opgenomen.

Daarnaast boeide architectuur hem, vanwege de formele mogelijkheden om esthetische composities met mooi lijnenspel en contrastwerking te maken. Tijdens de uitvoering van opdrachten voor bedrijfsreportages maakte hij graag opnamen, waarin hij zijn gevoel voor esthetiek kon laten spreken. Het lijnenspel van buizen of de lichtcontrasten in fabrieksarchitectuur nodigde hem daar regelmatig toe uit.

Meeussen was vanaf ca. 1951 kernlid van de Nederlandse Fotografen Kring (NFK). Vanwege zijn oordeelkundigheid en analytische blik maakte hij jarenlang (1951-1968) samen met Meinard Woldringh en Ed van Wijk onafgebroken deel uit van de jury die jaarlijks de inzendingen beoordeelde. De criteria die bij de beoordeling van werk werden gehanteerd, zijn niet op papier bewaard gebleven. Bij een onderzoek uit 1979 naar het reilen en zeilen van de NFK in de periode na de Tweede Wereldoorlog, kwamen in interviews met oud-NFKleden wisselende herinneringen aan die jaren boven. Bernard van Gils zei over de NFKbijeenkomsten: ,Je krijgt natuurlijk op zo’n bijeenkomst mensen die een ontzaglijk goed analyserend vermogen hebben – Victor Meeussen, Coppens – die dan ook beslist de boventoon voeren.” Steef Zoetmulder was iets minder positief: „D’r was maar weinig verandering binnen de jury. Het kwam er altijd op neer dat twee man het deden: Woldringh was daar altijd bij en Meeussen: eindeloos geouwehoer.” Meeussen was een trouw bezoeker van binnen- en buitenlandse (foto) tentoonstellingen en hij maakte reportages bij diverse openingen, manifestaties en bijeenkomsten, waarbij de NFK betrokken was (o.a. bezoek van Edward Steichen op 30 oktober 1952 aan de NFK in het atelier van Meinard Woldringh, ter voorbereiding van de tentoonstelling The Family of Man).

Ruim elf jaar heeft Meeussen fotografieles gegeven aan de Vrije Akademie in Den Haag, die was opgericht door Livinus van de Bundt. Meeussens lesgeven bestond voornamelijk uit het bespreken van foto’s; veel mogelijkheden voor bijvoorbeeld studiowerk of dokapraktijk waren er niet. Het geven van onderwijs aan de Vrije Akademie had meer het karakter van het begeleiden van werkgroepen; een tamelijk ‘open’ systeem waarbij het studenten (deelnemers geheten) vrij stond die lessen te volgen die zij interessant vonden. Akademiestudenten van toen, zoals de Haagse fotografen Frederick Linck en Piet Janmaat, herinneren zich Meeussen als iemand die de gave had met groot enthousiasme over zijn vak te kunnen praten en zijn leerlingen te kunnen stimuleren. Meeussen ging er wel met studenten op uit om in de stad foto’s te maken en samen met hen richtte hij op de Akademie kleine tentoonstellingen van hun werk in.

Meeussen was zeer betrokken bij de vele activiteiten die op de Akademie plaatsvonden. Hij fotografeerde regelmatig leerlingen aan het werk met modellen; ook opvoeringen van studenten podiumvorming, de schilder- en boetseerlessen en de werkzaamheden in het beeldhouwatelier legde hij vast. Meeussens belangrijkste leermeesters, Hans Tschira en Paul Wolff, waren specialisten op het gebied van de kleinbeeldfotografie. Dat is bepalend geweest voor de techniek van Meeussen. Hij bereikte op dit kleine formaat een hoge perfectie en professionele scherpte en contrastwerking.

Reeds in de jaren 1935-’36 was Meeussen bij drukkerij Schünemann volop met kleurenfotografie bezig. Met een Bermpohl one-shotkleurencamera met drie vast ingebouwde filters maakte hij kleurenopnamen op formaat 9×12 cm. De foto’s die hij in juli 1936 in de met vlaggen versierde binnenstad van Bremen maakte ter gelegenheid van de Olympische Spelen en de ontvangst van sportlieden uit de gehele wereld verschenen in kleur in een krantenbijlage. Bij zijn volgende werkgever, Dr. Paul Wolff, leerde hij werken met kleinbeeldkleurenfotografie. Wolff was een veeleisend leermeester die zeer precies werk van zijn assistent verwachtte. Als belichtingsassistent van Paul Wolff deed Meeussen in de Duitse Opel fabrieken bijzondere praktische ervaring op met belichtingsapparatuur. Hij moest daar werken met Nitraphotlampen, waarvan bij moeilijke omstandigheden de intensiteit werd opgevoerd tot 30.000 Watt.

In 1940 en 1941 publiceerde hij een aantal artikelen over kleurenfotografie in het tijdschrift Kleinbeeld-foto, onder meer over zijn belichtingswerk bij Paul Wolff en over de voorwaarden voor het maken van goede kleurenfoto’s. Over dit laatste onderwerp was hij van mening, dat het bij de kleurenfotografie om een nieuwe stijl gaat. „Een kleurenfoto mag geen gekleurde zwart-wit foto zijn. Zijn bij de zwart-witfoto zonder twijfel vorm en licht de hoofdelementen, bij de kleurenfoto moeten het even ongetwijfeld de kleuren zijn. Van hén moeten wij uitgaan! We mogen daarbij niet uit het oog verliezen, dat kleuren niet alleen een kleurwaarde, maar ook een bepaalde gevoelswaarde vertegenwoordigen. Zoo belichaamt bv. de warme kleur rood over het algemeen blijheid, levensvreugde, uitbundigheid, de koude kleur blauw daarentegen stilte, verte, eenzaamheid.” Daar aan voorafgaand had hij beweerd, dat er pas van een prestatie op kleurengebied sprake kan zijn, „wanneer de groote technische mogelijkheden, waarover de kleurenfilm beschikt, op zinvolle wijze zijn toegepast ten aanzien van het aangevatte motief, en van de mogelijkheden welke dit op zijn beurt in zich bergt. Pas wanneer men erin slaagt, de elementen van kleur en vorm bewust tezamen te hanteeren, ze als het ware te „versmelten” tot een resultaat, dat werkelijk iets te zeggen heeft, is men kleurenfotograaf.”

Meeussen werkte met kleine camera’s, waaronder de Leica (voor 24×36 mm film), Rolleiflex en Rolleicord (beide voor 6×6 cm film) en een Petri-halfkleinbeeldcamera (18×24 mm film). Daarbij gebruikte hij wisselende objectieven (o.a. een Telyt) met brandpuntsafstanden variërend van 28 mm tot 40 cm. Hij bezat ook een Brand-17 technische camera (in zijn archief bevindt zich nog een getypte instructie voor deze camera), maar volgens Rein Meijer heeft hij deze nooit gebruikt.

In zijn NFK-jaren, de jaren vijftig en zestig, drukte Meeussen een groot deel van zijn zwart-wit negatiefarchief af op formaat 18×24 cm. Ook maakte hij zwart-wit vergrotingen op formaat 30×40 cm. Afgezien van enkele bij reportageopdrachten gemaakte foto’s, was dit voornamelijk vrij werk dat hij voor tentoonstellingen, publicaties en jureringen al dan niet in NFK-verband maakte. Voor zijn opdrachtgevers werkte hij veelal op kleinbeelddiafilm.

Meeussen was een fotograaf die met geduld de meest gunstige omstandigheden voor het maken van zijn opnamen kon afwachten. Regisseren deed hij zelden. Wat hij had gefotografeerd, had hij ter plekke aangetroffen. Wel wordt zijn werk gekenmerkt door een persoonlijke en daardoor min of meer herkenbare wijze waarop hij zijn onderwerpen vastlegde. Deze vond zijn oorsprong in de keuzes die hij maakte ten aanzien van camerastandpunt, lichtval en uitsnede van het beeld. Hij kon langdurig op zoek zijn naar de beste mogelijkheden om contrasten en lijnen optimaal te laten meewerken in het beeld dat hij voor ogen had. Op momenten dat snel werken was vereist, bijvoorbeeld op kermissen, bij de autoraces of bij gebeurtenissen die zich plotseling onderweg voordeden, liet Meeussen zich leiden door de sfeer van het moment. Zijn foto’s zijn in dergelijke situaties niet altijd scherp, zoals bijvoorbeeld in een foto van een jonge zigeunervrouw met haar kind uit 1956, maar die onscherpte draagt juist bij aan de spanning in de foto.

Victor Meeussen heeft een technisch perfect en visueel interessant fotografisch oeuvre nagelaten, dat een belangrijk tijdsdocument vormt. Door de constante hoge kwaliteit van zijn werk kan men hem zonder twijfel classificeren als behorend tot de top van de Nederlandse vakfotografen in de jaren vijftig en zestig. Met name binnen de NFK kon hij zijn kwaliteitsgevoel en kennis van zaken doen gelden. In zijn vrije werk is hij weliswaar niet tot opvallende creatieve hoogten gestegen, maar sommige van zijn foto’s doen niet onder voor werk van meer bekend gebleven fotografen als Meinard Woldringh en Pim van Os.

Documentatie