Biografie

Beschouwing

„Ik ben altijd een vurig amateur-fotograaf geweest, mijn leven lang…”, meende Maurits Binger in 1916. De nagelaten hoeveelheid en kwaliteit van zijn foto’s moeten deze opmerking echter nuanceren. Ook zou Binger, zodra hij zich in ging zetten voor de film, zijn oude hobby grotendeels laten varen. Fotografie ervoer hij sindsdien als technisch beperkter en achterhaald. Na zes jaar in het filmvak te hebben gezeten kon hij zich niet meer voorstellen dat hij vroeger zoveel tijd besteedde aan het maken van „gewone stilstaande foto’s”!

Toch zijn Maurits’ foto’s de moeite van het bespreken waard. Zijn fotografie is namelijk nauwelijks beïnvloed door ambachtelijke en kunstzinnige conventies en pretenties. De duidelijk aanwezige invloeden van het theater en de film daarentegen resulteerden al rond 1900 in unieke opnamen, vooruitwijzend naar de dynamische verhaaltrant in de film.

Maurits kreeg zijn opleiding op fotografisch gebied in Engeland, Frankrijk en Duitsland, als deel van zijn leerperiode voor de drukkerij. Deze scholing had waarschijnlijk vooral een technisch karakter. Over contacten met fotografen in deze buitenlandse periode is niets bekend.

De vroegste berichten over Maurits’ fotografie dateren uit 1893. Meinard van Os prees in dat jaar enkele gletsjergezichten uit Zwitserland als „zeer mooi en legt een gunstig getuigenis af voor het ijverig streven van den vervaardiger”. Door ‘A. Censor’ werden ze echter kritischer besproken. Binger kwam namelijk zelf op zijn gletsjergezichten voor en dat maakte de opnamen volgens deze recensent eerder waaghalzerij dan mooi!

Op een Haarlemse tentoonstelling in hetzelfde jaar zond Binger een strandgezicht in. Meinard van Os prees de ‘artistieke opvatting’ daarvan. Zulke opmerkingen blijven echter, wanneer de bijbehorende beelden ontbreken – en dat is helaas het geval – nogal in de lucht hangen. Een opname van een groepsportret van clubleden te Nigtevecht werd in het Tijdschrift voor Photographie door Emrik & Binger als lichtdruk gepubliceerd: een foto waaruit Maurits Bingers voorliefde voor gezamenlijke activiteiten in clubverband kan blijken.

Maurits’ foto De werkstaking werd op grote schaal verspreid in het Tijdschrift voor Photographie in 1894. De theatraal geënsceneerde scène toont een groepje als fabrieksarbeiders verklede mannen – mogelijk werknemers van Emrik & Binger – in een kroeg. De moraal van dit verstilde geheel zou kunnen zijn, dat een gebrek aan arbeid in combinatie met een teveel aan alcohol leidt tot geweld; tot schrik en afgrijzen van de omstanders ligt een gewonde op de vloer, terwijl de dader zich vol wanhoop met de hamer nog in de hand naar zijn hoofd grijpt. In toneelmatige poses legt deze foto de actuele sociale problematiek bloot, maar maakt ze tegelijkertijd onschadelijk. Hierin is Bingers foto verwant aan morele taferelen zoals Oscar Rejlander en Henry Peach Robinson al eerder met zeer groot succes componeerden. Net als zij werd Binger hierbij geïnspireerd door de poëzie. De werkstaking werd gemaakt naar Francois Coppée (1842-1908), een gevierde Franse dichter die door Lodewijk van Deyssel „de bezinger van de Parijse kleinburger en van het huiselijk leven” werd genoemd en in Nederland goed bekend was. Ook Bingers foto In het Ketelhuis werd gepubliceerd als fototypie, door de Steendrukkerij voorheen Amand, in een album over de Internationale Tentoonstelling voor Fotografie uit 1895. Hier was Bingers foto een van de inzendingen. Het industrieel karakter van deze opname en de arbeidsethos van de drie arbeiders rond de vuurgloed, komen minder geposeerd over dan de opname van De Werkstaking.

Maurits Binger maakte in het eerste decennium van de twintigste eeuw veel kleuterportretjes. Zijn dochter Nanny blikt als kleuter koket in de camera, een slip van haar jurkje opgelicht, huisdieren koesterend of – als ouder meisje – kijkend in de spiegel. Van deze verhalende genrescènetjes maakte Binger bij voorkeur series, waardoor het element tijd een rol ging spelen en de suggestie werd gewekt van een opeenvolging van gebeurtenissen. Met name zijn dochter Nanny en, in 1903, ook A. Peters, een latere figurant in Hollandia films, waren hoofdrolspelers in deze ‘verhaaltjes’. Als Victoriaans engeltje poseerde A. Peters bijvoorbeeld voor sentimentele opnamen met titels als Prayer, I like my bath en pruilend voor I don’t want a bath. Binger schuwde allerminst het gebruik van achtergronddoeken en kartonnen attributen zoals een groot ei.

Soms ging Maurits Binger als een rechtgeaarde amateurfotograaf, met de camera op stap. Hij registreerde zo met name de feestelijkheden in Haarlem. In 1903 schonk hij foto’s van rijtuigen uit het bloemencorso aan de gemeente Haarlem. Drie jaar later deed hij maskeradeportretten van de ridderfeesten cadeau, die georganiseerd waren door het Wilhelminacomité waarvan hij bestuurslid was. Noch met dit onderwerp, noch met de frontale, onopgesmukte stijl van deze opnamen, stond Binger alleen. Andere fotografen die in deze jaren na de eeuwwisseling de Haarlemse burgers in maskeradekostuum portretteerden, waren bijvoorbeeld Piet Clausing en G.A. Vernout. Enkele decennia eerder had zijn vader Charles Binger al maskeradeportretjes gemaakt.

Voor de technische aspecten van de fotografie had Maurits Binger veel aandacht. De drukkerij maakte hem bekend met de fotomechanische procédés, waarin ook zijn beste foto’s werden verspreid. Voor zijn amateurfoto’s gebruikte hij meest kleine formaten daglichtpapier.

Het publieke optreden van Binger was vooral aan techniek gewijd. In 1894 schreef hij in Lux over elektrisch licht. Een lezing voor de HAFC in 1895 wijdde hij aan ‘proeven van portretopnamen met kunstlicht, a. Gasgloeilicht, b. Opname met magnesiumlampen, c. Bliksemlicht.’

In 1894 hield Maurits Binger een ‘Sciopticon’-lezing met lantaarnplaatjes voor werknemers van de Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek te Delft. Een sciopticon was een in die jaren populaire draagbare variant van een lantaarnplaatjeskoker. De directeur van de Gistfabriek J.C. van Marken, die zich zeer vooruitstrevend inzette voor de leef- en werkomstandigheden van zijn arbeiders, nodigde Binger uit om deze avond te organiseren. Kennissen uit de HAFC en Amsterdamsche AFV waren hem met materiaal behulpzaam, maar ook had Binger naar negatieven van Van Marken, zelf amateurfotograaf, lantaarnplaatjes van het Agnetapark gemaakt. „Na de projectie van het portret van den Heer en Mevrouw v. Marken, welke veel bijval vonden, werd een reeks van binnenlandsche landschappen, genre-beelden, reproductien naar schilderijen en gezichten van Haarlem en omstreken geprojecteerd, telkens afgewisseld door eenige nummers van het orkest”. Dit hele gebeuren doet wel wat denken aan de filmvertoningen zoals die enige tijd later mogelijk werden.

Maurits Binger heeft de voordelen van fotomechanische procédés, zoals de ongelimiteerde oplagen, houdbaarheid en uniformiteit, de variatiemogelijkheden in tinten en afmetingen, en vooral snelheid en precisie, herhaaldelijk voor amateurfotografen uiteengezet. Beter dan eigen vakantiekiekjes raadde Maurits zijn publiek de in de handel zijnde lichtdrukken aan als aandenken aan vakantiereizen. Zij bleven immers kleurecht en krachtig vanwege de toegepaste drukinkt. Bij deze propaganda verloor hij enigszins uit het oog dat persoonlijkheid het van uniformiteit, hoe technisch perfect ook, kan winnen. Vol trots vertelde Maurits in 1894 over een Emrik & Binger reproductie naar een tekening van Charles Rochussen. Techniek en kunst hadden elkaar hier wel zeer dicht genaderd, toen een kunstenaarskring de reproductie niét bleek te kunnen onderscheiden van de echte tekeningen waarmee ze in een portefeuille zaten. Anders dan bij met de hand gemaakte kunstwerken was deze kwaliteit niet prijzig: „Zonder de lichtdruk, bleven die heerlijke teekeningen sluimeren in de portefeuille van den Heer Sijthoff, terwijl nu elke kunstliefhebber zich daarvan in ‘t bezit zou kunnen stellen.”

In een lezing in 1897 op een vergadering van de AFV te Amsterdam liet Binger de diverse drukprocédés de revue passeren, om voor leken (fotografen!) de doolhof van ‘fieën’ en ‘pieën’ wat toegankelijker te maken.

Er bestond zeker een verband tussen Maurits Bingers ervaring als drukker en zijn hobby’s fotografie en film. Net als bij zijn vader Charles Binger, zien we soms belangenverstrengeling optreden. Zo werd na 1900 herinneringsdrukwerk voor de ‘Vereeniging Koninginnedag’ regelmatig gratis uitgevoerd. In de privé-sfeer maakte Maurits Binger nogal oubollige collages van Emrik & Binger fotoreprodukties in combinatie met portretfotootjes. Reproducties van de Haarlemse specialiteit op schilderkunstgebied, de schutterstukken, leverden een schijnbaar passend, speels kader voor de kiekjes van de familie. Deze collages zijn een parodie op een beroemde serie publicaties door G. Geffroy, Les Musées de 1’Europe, uitgegeven door Nilsson & Lamon te Parijs (een zwager van Maurits Binger).

‘Ingelijst’ zijn Maurits en zijn gezin verkleed en gearrangeerd. Deze montages, als komische noot in het familiealbum, doen enigzins denken aan humoristische verkleedpartijen en opstellingen op kermissen en jaarmarkten. Ook bestond er een relatie met de Hollandia films: Emrik & Binger gaf een serie prentbriefkaarten uit, die gemobiliseerde Nederlandse soldaten zonder postzegel konden versturen. Hollandia filmsterren als Annie Bos en Mimi Boesnack figureerden hierop in scènes, waarin met noodtoestanden in het neutrale Nederland de spot werd gedreven. Zo trad acteur Fred Homann op als smeerpoets op een ansichtkaart met als onderschrift: „De zeepnood kan mij nooit verrassen / Want ik ben niet gewend mij ooit te wasschen.” Dat Binger zelf deze opnamen maakte, is overigens niet aantoonbaar.

In 1896 zou Binger – volgens een interview in 1919 – in een keldertje onder het Parijse Café Riche zijn eerste filmvertoning hebben meegemaakt, over een heer die een paraplu opsteekt. Deze film is echter niet bekend en het is waarschijnlijk dat Bingers herinneringen hem parten speelden. De geruchtmakende vertoningen van Lumière vonden namelijk plaats in het Grand Café.

Naam heeft Maurits Binger vooral gemaakt door zich sinds 1913 in alle vrije uurtjes te wijden aan de belangen van de door hemzelf opgerichte Hollandia filmfabriek. Evenals de drukkerij Emrik & Binger streefde deze naar internationale reputatie en verspreiding en bereikte deze ook. Naast zakelijke onderneming was de filmfabriek voor Maurits Binger toch vooral een hobby, een „partikuliere liefhebberij van mij, mijn ‘petit pêche’“.

Hollandia was bekend door de technisch goede afwerking, de luxueuze en detailrijke decors en het trotse bezit van een uitgebreide vaste filmploeg. Binger had veel inhoudelijke bemoeienis met de filmproductie. Het acteren en de uitwerking achtte hij veel belangrijker dan het verhaal van een film. De decors en attributen werden vaak door hem geïnspecteerd voordat de opnamen begonnen. Aan de operateur/chefcameraman Feiko Boersma vroeg hij eens: „Is het licht lekker, Feiko. Glinsteren de toiletjes van de dames voldoende?” De eenvoudige verhaalopbouw van de Hollandia-films werd vaak gecompenseerd door de schitterende fotografie, waarvoor Binger medeverantwoordelijk was.

In 1916 noemde Binger het expressief vermogen van de filmacteur de factor die film tot „een kunst apart, maar toch kunst” maakte. Vooral de door hem gecontracteerde Annie Bos was een ster in het destijds in het theater zo geliefde ‘grote gebaar’. Deze expressieve overdaad is ook een kenmerk van veel van Bingers eigen foto’s.

In 1918 schreef Binger over de belangrijke rol van fotografie in het filmwezen: „Om met eenig succes de filmregie te voeren, moet men goed op de hoogte zijn met fotografie. Hiermede bedoel ik geenszins het technische, alhoewel dit ook dikwerf te pas komt, doch meer in hoofdzaak het artistieke gedeelte, zoodat men zich van tevoren rekenschap kan geven, hoe of datgene, wat men op het doek wenscht te brengen, moet opgenomen of samengesteld worden, teneinde later geen desillusie te veroorzaken.” Filmfabricage beschreef Binger als het vervaardigen van een reeks foto’s, die de bedoeling van de artiesten en de regisseur over moesten brengen. Retouche, bij professionele fotografie nog steeds een gangbare praktijk, behoorde in de film niet tot de mogelijkheden. Binger beschouwde dit als een handicap, omdat de sterke verlichting van de studiolampen en de vergroting tot het formaat van het filmdoek elke onwaarachtigheid, zoals pruiken en schmink, sterk deden uitkomen.

Binnen Hollandia was Binger niet de enige met een achtergrond als fotograaf. Ook de fotograaf W.H. Idzerda was er actief. In 1919 ondertekende Idzerda een rapport als contactpersoon, misschien zelfs als directeur. Hij werkte in ieder geval als regisseur voor de fabriek en filmde in Haarlem, Groningen en Limburg. Nog voor het faillissement is hij met ruzie weggegaan. Binger en Idzerda zagen beiden de film als een voortborduren op de fotografische mogelijkheden, maar Binger was van hen beiden degene die deze verwantschap in zijn eigen werk het meest duidelijk heeft gemaakt.

Door Bingers zo verspreide energie en verschillende activiteiten was de fotografie voor hem één onderdeeltje van een algemeen gerichte energie en creativiteit. Maar juist door deze brede oriëntatie wist hij binnen de fotografie enkele originele resultaten te bereiken. Zijn speelse foto’s in de huiselijke kring, verwant aan de dramatiek van het theater en het seriële tijdsbesef van de film, zijn een aardige afwijking van de gangbare fotografische conventies.

Documentatie