Sanne Sannes
Cécile van der Harten
Extract
Sanne Sannes heeft in de fotografie en film een korte, stormachtige carrière doorgemaakt. Op het moment van zijn plotselinge dood in maart 1967 was hij in Nederland een toonaangevend fotograaf en stond hij op het punt in het buitenland door te breken. Zijn foto’s en zijn opvattingen over de esthetiek en presentatie van fotografie gingen dwars tegen alle bestaande ‘regels en normen’ in en kregen veel aandacht in de media.
Biografie
|
1937 |
Sanne Sannes wordt op 19 maart geboren in Groningen. |
|
1955 |
Nadat hij zijn HBS-diploma behaald heeft, gaat Sannes naar de Groningse Academie van Beeldende Kunsten ‘Minerva’. Hij volgt daar als hoofdvak schilderen en grafiek en als bijvak fotografie, bij de Groningse fotograaf K.H. (Huug) Smit. Hij voltooit de opleiding niet. |
|
1959 |
Sannes verlaat de Minerva Akademie en moet vrijwel direct in militaire dienst. Tijdens zijn diensttijd heeft hij een donkere kamer tot zijn beschikking, waar hij zijn fotografische werkzaamheden en experimenten kan voortzetten. Hij heeft plannen voor een fotoboekje over het leger, maar voert deze niet uit. |
|
In dit jaar wordt voor het eerst aandacht besteed aan zijn fotografie, onder andere in Vrij Nederland en Foto. |
|
|
1960 |
Tijdens zijn dienstperiode brengt hij zijn vrije weekenden door bij vrienden in zijn geboortestad of bij zijn ouders, die dit jaar van Groningen naar Apeldoorn verhuizen. Hij maakt gebruik van het atelier van Martin Tissing, een vriend uit zijn Academietijd. Hier begint hij met het fotograferen van modellen. |
|
In Groningen maakt hij kennis met de schrijver Willem Frederik Hermans. Sannes bespreekt met hem ideeën voor een boek. De vriendschap is echter van korte duur, waardoor eventuele plannen niet gerealiseerd worden. Waarschijnlijk leert hij via Hermans Geert Lubberhuizen van uitgeverij De Bezige Bij kennen. Lubberhuizen wordt een belangrijk opdrachtgever en bezorgt hem vele (inter)nationale contacten. |
|
|
Sannes’ werk is voor het eerst op tentoonstellingen te zien, onder andere op de fotobiënnale in Milaan en in het Groninger Museum met Meinard Woldringh en Huug Smit. In zijn vrije tijd werkt Sannes zo nu en dan als assistent bij zijn voormalige docent Huug Smit. |
|
|
1961 |
Omstreeks juli zwaait Sannes af uit militaire dienst en vestigt zich in Apeldoorn bij zijn ouders. Ook verblijft hij regelmatig in Groningen en Amsterdam. In dit jaar maakt hij op een feest in Groningen kennis met Anna Beeke, die een opleiding fotografie volgt aan de Gerrit Rietveld Akademie in Amsterdam. Kort na deze eerste ontmoeting staat zij model voor Sannes en zal tot aan het eind van zijn leven een van zijn meest favoriete modellen zijn. |
|
Internationaal wordt Sannes’ werk voor het eerst gepubliceerd in Photography. In een interview met Norman Hall voor dat tijdschrift zegt Sannes dat hij plannen heeft om films te maken en uit hij de wens om in Parijs de filmacademie te volgen. |
|
|
1962 |
Sannes kondigt twee fotoboeken aan, één getiteld Les Amoureux, en één waarvoor Hugo Claus de tekst zal verzorgen. (Alleen de plannen voor het laatste boek zijn verwezenlijkt, in de uitgave Oog om oog). |
|
1963 |
Werk van Sannes maakt deel uit van een grote overzichtstentoonstelling, Photography ’63, in het George Eastman House in Rochester (N.Y.). Waarschijnlijk heeft hij deze deelname te danken aan de aandacht die besteed is aan zijn werk in Amerikaanse tijdschriften als Pholography, Photography Yearbook en Art in America. |
|
In Nederland publiceert Sannes foto’s bij teksten van onder anderen J. Bernlef en Bert Schierbeek. |
|
|
Sannes maakt niet actief deel uit van het Amsterdamse ‘kunstwereldje’, hoewel enkele vrienden hieruit afkomstig zijn. Eén van hen is Simon Vinkenoog die een tekst schrijft voor Sannes bij plannen voor een fotoboek, getiteld Wie is Anna?, waarvoor Anna Beeke model staat. Sannes gebruikt vanaf 1963 naast het adres van zijn ouders het adres van Vinkenoog als correspondentieadres in Amsterdam. |
|
|
1964 |
Sannes beleeft dit jaar de grote doorbraak. Hij wint zowel de Nederlandse als de Europese Prix Nièpce. Aan deze prijs is een tentoonstelling van zijn werk in Parijs verbonden. |
|
In juni tekent Sannes een contract bij De Bezige Bij voor het exclusieve verkooprecht, de uitgave en publicatie in tijdschriften en op T.V. van foto’s die hij in Zweden zal maken. De foto’s die hij tijdens zijn verblijf in Zweden en Denemarken maakt, worden als zelfstandige serie (en soms door Sannes zelf van commentaar voorzien) in dagbladen en tijdschriften geplaatst. Een aantal foto’s uit deze Zweden-serie komt ook terug in andere projecten, zoals in het fotoboek Oog om oog, dat in december verschijnt bij De Bezige Bij. Het boek is een combinatie van foto’s van Sannes en gedichten van Hugo Claus. Geert Vermeulen, hoofdredacteur bij Panorama, wordt een belangrijk contactpersoon voor Sannes bij het verkrijgen van opdrachten voor diverse tijdschriften. |
|
|
1965 |
Het jaar 1965 staat voornamelijk in het teken van de film. In januari wordt officieel bekend dat Sanne Sannes een subsidie krijgt van het ministerie van OKW om een film te maken. Hij is van plan zijn ciné-roman, getiteld Les Amoureux, te verfilmen en zegt dit samen met Ed van der Elsken te willen doen. |
|
In het voorjaar vinden de voorbereidingen plaats voor de opnamen van de film Santa Lucia, die Sannes voor de VPRO zal maken. In de zomer en in het najaar worden de opnamen gemaakt in Amsterdam, Groningen en voornamelijk op de Allersmaborg te Ezinge, waar Sannes’ Academie-vrienden Martin Tissing en Annie Vriezen dan wonen. Sannes leert Gerrit Jan Wolffensperger kennen, voormalig productieleider bij films van Eric Terpstra. Deze functie zal hij ook bij Sannes’ project op zich nemen. Wolffensperger blijft ook na het voltooien van de film met Sannes optrekken als ‘leerling’-fotograaf en vriend. Omdat Sannes nog geen rijbewijs heeft, reist Wolffensperger met hem naar de meest uiteenlopende locaties. In oktober gaat Sannes naar het eiland Man om daar vooronderzoek te doen voor een film over heksenfeesten, die voor de VPRO gemaakt zal worden. |
|
|
1966 |
In dit jaar verhuist hij naar Bergen, waar hij een flat huurt aan zee. |
|
Sannes heeft vanaf 1965 een agentschap dat zijn zaken behartigt in New York: PIP Photo Inc. In 1966 wordt er druk gecorrespondeerd met PIP in verband met plannen voor een fotoboek. In december gaat Sannes naar New York om een aantal zaken rond de publicatie te bespreken. (Een selectie van foto’s voor dit boek verscheen als postume publicatie onder de titel The face of love). |
|
|
Vlak voor zijn vertrek naar New York wordt bekend dat de filmkeuring zijn film Santa Lucia voor uitzending afkeurt. Sannes komt met de VPRO overeen een verkorte versie te maken, waaruit de meest aanstootgevende scènes geschrapt zullen worden. (Hij is hier echter niet meer aan toegekomen). De titel van de film zal veranderd worden in Dirty Girl. |
|
|
1967 |
Op 23 maart, na het maken van een reportage voor Libelle in Bergen, verliest Sannes op de weg terug de macht over het stuur. De auto, waarin zich ook twee modellen en Gerrit Jan Wolffensperger bevinden, botst tegen een boom. Sannes is op slag dood, de andere inzittenden zijn zwaar gewond. |
Beschouwing
„Ik ben van oorsprong een tekenaar, ik zou het liefst een filmregisseur zijn en daartussen ben ik een zoekend fotograaf.”
Sanne Sannes in Focus 48 (1963) 4, p. 21
In de acht jaar dat Sanne Sannes als fotograaf actief was, verwierf hij de reputatie van ‘angry young man’. Hij dankte die in eerste instantie aan het onorthodoxe karakter van zijn fotografie. De grootste bekendheid kreeg hij met zijn vrije werk, voornamelijk zwart-wit fotografie, dat inhoudelijk en technisch een aanval op bestaande regels en normen binnen de fotografie was. Zijn reputatie bevestigde hij keer op keer met uitgesproken ideeën over fotografie en opvattingen over het functioneren van het medium binnen de bestaande kunstwereld.
Sannes speelde als woordvoerder van een nieuwe generatie een belangrijke rol in de discussie rondom de vraag of fotografie kunst was en als zodanig in de traditionele instituten thuis hoorde. Zijn plaats binnen de discussies blijkt bijvoorbeeld uit een rel die door Sannes werd veroorzaakt naar aanleiding van een tentoonstelling in april 1964 in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Hij dreigde zijn werk terug te trekken, omdat hij de wijze waarop in de voorbereiding met fotografen en hun werk was omgegaan onverantwoord vond. Zo waren bij vergroting de foto’s zonder vooroverleg gecoupeerd en werd werk van fotografen als Wim van der Linde en Koen Wessing, die eveneens officieel waren uitgenodigd, na inzage geweigerd. Sannes verweet de organisatie ‘dirigisme van bovenaf en accepteerde organisator Kloet niet als een autoriteit op fotogebied. Hij vond het idee dat het museum zich het recht voorbehield om een inzending geheel of gedeeltelijk te weigeren censuur en discriminatie ten aanzien van de fotografie als kunstvorm.
Al tijdens zijn opleiding aan de Groningse Kunstacademie Minerva nam Sannes controversiële standpunten in. Zo kreeg hij met de leiding onenigheid over de te volgen vakken. Hij wilde fotografie als hoofdvak volgen, hetgeen op dat moment niet mogelijk was. Mede hierdoor voltooide Sannes zijn studie niet, met het gevolg dat hij in militaire dienst moest. Daar had hij gelegenheid zich verder te ontwikkelen. Hij had er een donkere kamer tot zijn beschikking, waarin hij kon experimenteren met diverse afdruktechnieken.
Sannes’ vrije fotografie werd voornamelijk beheerst door het thema van de vrouw. Hij probeerde in zijn foto’s sfeerbeelden te creëren die menselijke emoties moesten oproepen. Hij was op zoek naar uiteenlopende emotionele momenten, die hij bij uitstek weerspiegeld zag in de vrouw. In de uitwerking van dit thema maakte hij gebruik van bepaalde typen vrouwen. Deze variëren van de ‘eeuwige’ vrouw (Eva, Venus) tot heks en vampier. De stemming in de foto’s veranderde met deze typen van kalm en sereen naar erotisch en extatisch.
Sannes probeerde als een regisseur het vertrouwen van zijn model te winnen en een spanningsveld te creëren. Hij regisseerde situaties, die vervolgens bij voorkeur uit de hand en met bestaand licht gefotografeerd werden. De bewegingsonscherpte en grote contrastwerking die op deze wijze ontstonden, brachten spanning in zijn fotografie. Deze werd nog versterkt door de suggestie dat Sannes zijn model leek te betrappen op intieme momenten. Het was vooral de sfeer van intimiteit die destijds als erotisch ervaren werd en nogal wat opschudding veroorzaakte. Sannes vond dit belachelijk. Hij beschouwde erotiek als „dat gezichtsveld waar alle menselijke emoties in zijn onder te brengen”. Bovendien was in zijn opvatting de kunst ook erotiek; „voor erotiek mag u ook levensdrang lezen”.
De ideeën ten aanzien van fotografie vond Sannes verouderd en waren volgens hem mede oorzaak van vervlakking. Er werd teveel gestreefd naar technisch mooie plaatjes, clichébeelden, waarin ieder spoor van de man achter de camera ontbrak. Door de opvatting dat technische perfectie vóór artistieke kwaliteit zou komen, werd iedere nieuwe aanpak in de kiem gesmoord. Naar zijn mening kon de vervlakking in de fotografie alleen doorbroken worden door vernieuwing die voortkwam uit experiment. Sannes onderzocht voortdurend de grenzen en mogelijkheden van het medium, door te experimenteren met negatief en afdruk. Naast de al eerder ter sprake gekomen onscherpte en contrastwerking, maakte hij gebruik van deelvergroting, dubbeldruk, bekrassing van het negatief en van de afdruk, grove korrel, montage en verknipte negatieven. Zijn afdrukpapier legde hij soms onder een glasplaat met waterdruppels erop. Deze experimentele ingrepen hadden een duidelijke uitwerking op de sfeer en emoties die hij in zijn foto’s wilde benadrukken.
Ondanks Sannes’ kritiek op de traditionele fotografie kan zijn werk gezien worden als een voortzetting van ontwikkelingen, zoals die in de jaren vijftig opgang maakten. Enerzijds vonden toen de door Otto Steinert geformuleerde stijlprincipes onder de noemer van Subjektive Fotografie weerklank, anderzijds was er sprake van persoonlijke geladenheid zoals in de ‘human interest’ fotografie. Sannes’ fotografie is als het ware een synthese van beide richtingen (hij waardeerde de foto’s van Pim van Os èn van Ed van der Elsken), een combinatie van esthetische principes en een eigen visie op het gefotografeerde onderwerp.
Sannes weigerde zich te laten indelen bij een groep of een stroming. Hij probeerde onafhankelijk een voor ogen gesteld doel te bereiken. Een fotograaf moest een eigen stijl zien te handhaven en zich niet bezighouden met publieke erkenning. Hij moest zijn eigen weg gaan en overtuigd zijn van eigen waarden en opvattingen: „de zekerheid dat je iets kunt creëren, dat is een van je grootste rijkdommen”.
Sannes streefde naar een verruiming van het begrip ‘fotografie’ en erkende in dat opzicht het begrip ‘foto’ niet meer. Fotografie was voor hem als medium dan ook uiteindelijk te beperkt. Hoewel hij fotografie als zijn achterland bleef beschouwen, zei hij in 1965: „Ik geloof niet in de fotografie. Het geeft me geen voldoende bevrediging meer. Als we zo doorgaan ga ik mijzelf herhalen. De pest van de fotografie is de eindeloze herhaling.”
Hij was op zoek naar een nieuwe beeldtaal, een combinatie van foto en film: ‘fotofilm’, samengesteld uit fotofragmenten en filmfragmenten. Vanuit dit idee kwamen alleen foto’s toegepast in een boek of een film tot hun recht. Een foto ontleende, in Sannes’ ogen, kwaliteit en betekenis aan de beeldserie waarin ze geplaatst was. Het totaal van een beeldserie werd bepaald door de ordening en het experimentele karakter van de foto’s. De beschouwer moest door de samenhang van de beelden de sfeer ervaren en interpreteren. De series hebben een verhalende structuur. De verhalen waren terug te vinden in zogenaamde ciné-romans. Dit was Sannes’ benaming voor scenario’s die hij schreef voor fotoboeken en ‘fotofilms’.
Alleen de televisiefilm Dirty Girl (Santa Lucia), een opdracht van de VPRO, werd op grond van een van deze scenario’s gerealiseerd (de film bevindt zich nu in het Filmmuseum in Amsterdam). De uitzending was gepland op 28 mei 1966. De VPRO durfde de inhoud van de film echter niet voor haar rekening te nemen en liet de beslissing voor uitzending aan de filmkeuring over. Deze vond de inhoud van de film te schokkend en niet geschikt voor uitzending. De filmkeuring had moeite met het, naar haar idee, verregaande erotische en sadistische karakter van de film. Daarbij was de film in technisch opzicht niet geheel geslaagd. Met name de montage van de losse foto’s, waaruit de film was opgebouwd, leverde problemen op, waardoor veel van de zeggingskracht verloren ging.
Wel geslaagd was Sannes’ aandeel in de tentoonstelling Vijf Gelderse Fotografen in het Gemeentemuseum te Arnhem. Zijn opstelling in deze tentoonstelling was een duidelijke afspiegeling van datgene wat hij met ciné-romans probeerde te bereiken. In het museum liet hij de wanden van de koepelzaal zwart verven en het plafond met een zwarte doek bespannen. Zijn foto’s bedekten in verschillende formaten twee van de wanden. Op een derde wand had hij uit losse foto’s een kruis samengesteld, dat doorliep over de vloer. Met behulp van twee projectoren werden wisselend dia’s op de wanden geprojecteerd. Een knipperend verkeerslicht zorgde voor steeds wisselende kleuren licht. In de zaal was experimentele muziek te horen. De toeschouwers werden volkomen opgenomen in een spel van beeld, licht en geluid.
Sannes liet in deze opstelling overtuigend zien hoe de grenzen van de fotografie verlegd konden worden en brak met de traditionele presentatievormen.
Een gedeelte van Sannes’ oeuvre bestaat uit in opdracht gemaakte fotografie. Hij publiceerde regelmatig in week- en dagbladen en werkte voor damesbladen als Margriet, Libelle en Rosita. De foto’s die hij in dit kader maakte, getuigen niet altijd van veel inspiratie. De onderwerpen – vooral modereportages – spraken hem meestal niet erg aan en bovendien voerde hij dergelijke opdrachten alleen uit om zijn andere, meer artistieke projecten te kunnen financieren. Gunstige uitzonderingen vormen de foto-opdrachten waarbinnen hij meer vrijheid kreeg in de keuze en de uitwerking van het te fotograferen onderwerp. Zo toonde hij met een fotoreportage die hij in 1966 voor Libelle maakte in India aan dat zijn documentaire fotografie van hoge kwaliteit was. Een ander voorbeeld was de reportage die hij in Zweden maakte in opdracht van De Bezige Bij. Deze foto’s werden niet alleen in vele dag- en weekbladen gepubliceerd, maar werden door Sannes ook gebruikt als onderdeel van eigen projecten.
Interessant zijn reportages die hij in opdracht voor Panorama maakte. De artistieke vrijheid die hij van de redactie kreeg, gaf hem de mogelijkheid te experimenteren met dia- en kleurenmateriaal. Dit is onder andere te zien in twee publicaties uit 1965: Het haar van haar en een reportage over Jenny Arean, waarvoor hij zelf ook de lay-out verzorgde.
Sannes’ werk heeft in grote mate het gezicht van de fotografie in de jaren zestig bepaald. Zowel in professionele als in amateurkringen was de invloed van zijn fotografie en het baanbrekende karakter ervan onmiskenbaar. De taboes die hij in inhoudelijk en technisch opzicht met zijn werk probeerde te doorbreken, hebben echter vrij snel na zijn dood hun discutabele waarde verloren.
Ondanks het feit dat Sannes in de geschiedschrijving van de Nederlandse fotografie de rol van vernieuwer wordt toebedeeld, is zijn naam nog maar in beperkte kring bekend. Door zijn vroegtijdige dood is hij niet in staat geweest de hooggespannen verwachtingen volledig waar te maken en algemeen erkenning te krijgen voor zijn fotografie en zijn opvattingen over het medium.
Documentatie
Primaire bibliografie
Focus 45 (23 juli 1960) 15, p. 489-491 (met foto’s).
Een tuin, in Focus 48 (6 december 1963) 25, p.6-10 (met foto’s).
Hugo Claus (tekst), Oog om oog, Amsterdam (De Bezige Bij) 1964.
Jonge vrouwen in Zweden, in Nieuwsblad van het Noorden 18 april 1964, p. 11 (met foto’s).
Fotografie in het museum, in Focus 49 (5 juni 1964) 12, p. 13-15, 18.
Vrouwen van Zweden – ‘Satan op zakenreis’ , in Vrij Nederland 5 september 1964, p. 3 (met foto’s).
Sanne Sannes, in Focus 50 (5 februari 1965) 3, p. 30-31.
postuum:
W. Steevensz (tekst, lay-out), Sex a Gogo, Amsterdam (De Bezige Bij) 1969.
H. Hughes en L. Wijers (eds.), The face of love, Cranberry (N.Y.) (Barnes & Co. Inc.) 1972.
foto’s in:
Niveau 3 (1959) 1, omslag, p. 3.
Taboe maart/april 1961, p. 18-19.
Vrij Nederland 8 april 1961, p. 18.
Vrij Nederland 11 november 1961, p.8-9.
Photography Year Book 1962, pl. 104, p. 208.
Vrij Nederland 14 april 1962, p. 1.
Randstad3 augustus 1962, omslag, p. 1.
Vrij Nederland 22 december 1962.
Photography Year Book 1963, pl. 79.
Catalogus Photography 63 / An international exhibition, Rochester (George Eastman House) 1963.
Algemeen Handelsblad 5 januari 1963, supplement, p. 3.
Algemeen Handelsblad 13 april 1963, supplement.
Algemeen Handelsblad 1 juni 1963, p. 7.
Nieuwsblad van het Noorden 13 juli 1963, p. 17.
Nieuwsblad van het Noorden 20 juli 1963, p. 17.
Nieuwsblad van het Noorden 24 augustus 1963, p. 5.
Nieuwsblad van Het Noorden 19 oktober 1963, p. 17.
Verstandig Ouderschap november 1963, omslag, p. 313.
Verstandig Ouderschap december 1963, p. 350.
De Nieuwe Linie 14 december 1963, p. 8-9.
Televizier (21 december 1963) 51, p. 12-13, 15.
De Nieuwe Linie 21 december 1963, p.9.
Han de Vries (samenstelling en vormgeving), Fotografie, in Drukkersweekblad en Autolijn (1963) 52, (Kerstnummer), p. 20-21.
Algemeen Handelsblad 23 januari 1964, supplement, p. 3.
Verstandig Ouderschap februari 1964, p. 40.
Margriet (15 februari 1964) 7, p. 26-28, 30.
Margriet (22 februari 1964) 8, p. 88-90, 93, 98, 101.
Margriet (29 februari 1964) g, p. 90-93.
De Nieuwe Linie 29 februari 1964, p. 24.
Nieuwsblad van het Noorden 29 februari 1964, p. 19.
Verstandig Ouderschap maart 1964, omslag.
Romance (april 1964) 4, p. 72-74.
De Nieuwe Linie 4 april 1964, p. 24.
Algemeen Handelsblad 25 april 1964, supplement, p. 5.
Verstandig Ouderschap mei 1964, p. 146.
Queen 3 juni 1964, p. 22.
De Nieuwe Linie 6 juni 1964, p. 24.
Verstandig Ouderschap juli 1964, omslag, p. 208-209.
Het Vrije Volk 16 oktober 1964.
Vrij Nederland 6 maart 1965, p. 7.
Algemeen Handelsblad 10 april 1965, supplement, p. 17.
Televizier (6 november 1965) 45, p. 12-17.
Vrij Nederland 27 november 1965, p. 11.
Photography Year Book 1965, pl. 192.
Photography Year Book 1966, p. 102-103.
Rosita (5 november 1966) 45, p. 62-71.
Rosita (11 februari 1967) 6, p. 48-55.
Cri (6 mei 1967) 18, omslag.
Cri (27 mei 1967) 21, p. 30-32.
Varagids 8 februari 1969, omslag.
Wij Vrouwen (april 1968) 12, p. 5.
Sextant (mei 1970) 5, p. 14.
Nieuwe Revu (25 juli 1970) 30, p. 28-33.
Zien Magazine (november 1980) 1, p. 1, 4-6.
Zero 4 (maart 1982) 1, p. 106.
in Libelle :
(22 januari 1966) 4, p. 61.
(26 maart 1966) 13, p. 34-39.
(9 april 1966) 15, p. 72.
(23 april 1966) 17, p. 84-95.
(7 mei 1966) 19, p. 26-31.
(18 juni 1966) 25, p. 106-115.
(25 juni 1966) 26, p. 90-97.
(2 juli 1966) 27, p. 88-94.
(9 juli 1966) 28, p. 74-78.
(16 juli 1966) 29, p. 74-79, 97, 99.
(23 juli 1966) 30, p. 16-19, 98.
(3 september 1966) 36, p. 98-101, 103.
(24 december 1966) 52, p. 82-92.
(31 december 1966) 53, p. 21-31, 74.
(14 januari 1967) 2, p. 52-57.
(21 januari 1967) 3, p. 70-74.
(27 mei 1967) 21, p. 64-67.
(17 juni 1967) 24, p. 62-69, 77, 79.
(1 juli 1967) 26, p. 34-37.
in Panorama:
(18 oktober 1964) 43, p. 32-37.
(22 november 1964) 48, p. 22-28.
(29 november 1964) 49, p. 46-52.
(20 maart 1965) 12, p. 31-35.
(24 april 1965) 17, p. 24-27.
(1 mei 1965) 18, p. 40-43.
(5 juni 1965) 23, p. 38-43.
(14 augustus 1965) 33, p. 18-21.
(25 september 1965) 39, p. 34-39.
(18 december 1965) 51, p. 30-35.
(19 februari 1966) 8, p. 22-27.
(14 mei 1966) 20, p. 32-37.
(13 augustus 1966) 33, p. 18-23.
(8 oktober 1966) 41, p. 30-33.
(29 oktober 1966) 44, p. 19-21.
(24 december 1966) 52, p.8-11.
in Het Parool :
8 mei 1965, p.5.
28 januari 1966, p. 9-11.
18 maart 1966, p. 16-19.
22 april 1966, p. 16-19.
6 mei 1966, p. 6-7.
27 mei 1966, p. 18-19.
Secundaire bibliografie
Vrij Nederland 18 april 1959 (met foto’s).
Auteur onbekend, Een stroper, met een camera als geweer, in Nieuwsblad van het Noorden 22 augustus 1959, p. 9.
Auteur onbekend, Problemen bij die fotografie van ons, in Foto 14 (november 1959) 11, p.512-521 (met foto’s).
Catalogus tent. Drie fotografen, Groningen (Groninger Museum voor Stad en Lande) 1960.
Auteur onbekend, Bij de foto’s van Sanne Sannes. Voor onze zwart-witters, in Focus 45 (23 juli 1960) 15, p. 489.
J J . Hens, Kritische Speurtocht. De Kamera-groep ‘Holland’, in Foto 15 (augustus 1960) 8, p. 394, 397.
Auteur onbekend, Foto’s in museum, in Nieuwe Provinciale Groningse Courant 7 november 1960.
Auteur onbekend, Groninger Museum: Tentoonstelling Drie Fotografen geopend, in Nieuwsblad van het Noorden 7 november 1960.
Auteur onbekend, Drie Fotografen in Groninger Museum, in Ons Noorden 7 november 1960.
Auteur onbekend, Foto’s in Groninger Museum, in Het Vrije Volk 7 november 1960.
W. Jos de Gruyter, Drie fotografen. Een belangwekkende tentoonstelling in het Groninger Museum, in Focus 45 (26 november 1960) 24, p. 783-787.
W.F. Hermans, De fotograaf Sanne Sannes, in Vrij Nederland-Boekenbijlage 26 november 1960, p. 24-25 (met foto’s).
J. Andriessen, Drie fotografen in Groninger Museum, in Foto 15 (december 1960) 12, p. 614-615.
Auteur onbekend, Sanne Sannes maakt foto’s in een eigen stijl, in Nieuwe Gelderlandse Courant 22 december 1960.
N.H. (= Norman Hall), Sanne Sannes: Unknown, uncompromising, Dutch and 23, in Photography (1961) 7, p. 32-37 (met foto’s).
Auteur onbekend, Sanne Sannes: ’n warm hart klopt tussen doodskoppen, in Nieuwe Apeldoornse Courant 18 november 1961.
Auteur onbekend, Sanne Sannes en het verschijnsel: vrouw, in Nieuwsblad van het Noorden 31 augustus 1962, p. 13.
Nieuwsblad van het Noorden 29 september 1962, p. 25.
Cor Woudstra, Cor Woudstra sprak met: Sanne Sannes, in Focus 48 (15 februari 1963) 4, p. 16-21 (met foto’s).
Ch. Boost, Foto en tekening, in De Fotojournalist 15 mei 1963, p. 15-16.
Auteur onbekend, The younger generation, in Art in America (1963) 6, p. 76.
H.E., Sanne Sannes, in De Nieuw Linie 2 november 1963, p. 24.
The British Journal of Photography Annual 1964, pl. 102, p. 181.
Catalogus tent. Vijf fotografen, Amsterdam (Stedelijk Museum) 1964 (met foto’s).
F. Kempe, Fetisch des Jahrhunderts, Düsseldorf 1964.
Catalogus tent. Vijf Gelderse fotografen, Arnhem (Gemeentemuseum) 1964 (Catalogus 91) (met foto’s).
Auteur onbekend, Sanne Sannes, in De Nieuwe Linie 14 maart 1964, p. 48.
Auteur onbekend, Niet alleen op zondag, in Revu (28 maart 1964) 13, p. 60-61.
Auteur onbekend, Sanne Sannes, in Vrij Nederland 28 maart 1964, p. 3.
Henk Enkelaar, Sanne Sannes. „Ik wil afrekenen met mezelf!”, in De Nieuwe Linie 4 april 1964, p. 11.
Auteur onbekend, Vijf jonge fotografen in het Stedelijk, in Het Parool 4 april 1964.
Auteur onbekend, Stedelijk Museum toont vijf jonge fotografen, in Algemeen Dagblad 6 april 1964.
R. Nieman, Vijf fotografen, in Elseviers Weekblad 11 april 1964.
Auteur onbekend, Fotografie visie? 5 Jonge fotografen, in Haagse Post 11 april 1964, p. 19-20.
Auteur onbekend, Hoe staat het met de fotografie in Nederland? Gesprek tussen twee generaties fotografen, in Vrij Nederland 11 april 1964, p. 9.
Auteur onbekend, Allemaal mensen, in Revu (18 april 1964) 16, p. 34.
Auteur onbekend, Fotograaf Sanne Sannes probeert iets anders, in Het Vrije Volk 29 april 1964.
Auteur onbekend, Sanne Sannes’ visie op de liefde, in Het Parool 30 mei 1964, supplement, p. 15.
J.J. van den Andel, Vijf jonge fotografen in het Stedelijk Museum te Amsterdam, in Focus 49 (5 juni 1964) 12, p. 12-13.
M. Orovan, Women, wives & witches, in US Camera 27 (augustus 1964) 8, p. 68-71 (met foto’s).
GKf Bulletin (1964) 9.
Het Vrije Volk 10 oktober 1964.
Zwolse Courant 10 oktober 1964, p. 14.
Hans Schrijen, Fotografie (2). Wat verstaan wij onder fotografie?, in Foto 19 (november 1964) 11, p. 525-528.
H.J. Oolbekkink, De naakten kleden met verzen, in Het Parool 2 december 1964.
Auteur onbekend, Wonderlijke gebruikserotiek, in Algemeen Handelsblad 12 december 1964, p. 21.
Auteur onbekend, Sannes en Claus, in De Nieuwe Linie 12 december 1964, p. 24.
Auteur onbekend, Oog in oog, in Nieuwe Rotterdamse Courant 19 december 1964.
Auteur onbekend, Sanne Sannes, bezeten fotograaf, die niet in zijn fotografie gelooft, in Algemeen Dagblad 22 december 1964, p. 9.
Photography Year Book 1964, p. X, pl 7-10 (met foto’s).
Foto-Almanach International 1964, pl. 67, p. 194.
The British Journal of Photography Annual 1965, p. 200.
H., 5 Gelderse fotografen in het Arnhemse Gemeentemuseum, in Foto 20 (januari 1965) 1, p. 41.
Auteur onbekend, Sanne Sannes, in Filmkrant 1 (15 januari 1965) 1, p. 1.
Auteur onbekend, Vijf fotografen – vijf visies, in Waag 1 (1965) 5, p. 3.
C. Schouwenaars, Poëtische fotografie – fotografische poëzie, in De Nieuwe Gazet 6 januari 1965.
Friese Koerier 16 januari 1965.
Dick Boer, Vijf Gelderse fotografen in Gemeentemuseum Arnhem, in Focus 50 (5 februari 1965) 3, p. 27.
Maasland februari 1965.
H., Bij de fotograaf. Ditmaal Sanne Sannes, Foto 20 (april 1965) 4, p. 170-179 (met foto’s).
K. Schippers, Van Sannes tot Beatles, in De Groene Amsterdammer 10 april 1965.
W. Gijsen, Vertederend werk van Claus en Sannes, in Utrechts Nieuwsblad20 april 1965.
J. Eijkelboom, Oog in oog met Sanne Sannes, in Vrij Nederland 4 september 1965, p. 9.
Auteur onbekend, Sanne Sannes maakt film van ‘losse’ foto’s, in Nieuwsblad van het Noorden 18 september 1965, p. 27.
K. de Br., ‘t Boekenplankje, in Haagsche Courant 29 september 1965.
Auteur onbekend, Over een mannenjaagster en heksen … Sanne Sannes maakt een film van ‘losse’ foto’s, in Leidsch Dagblad 30 oktober 1965.
Auteur onbekend, The nightmare photography of Sanne Sannes, in Good Photography 1966, p. 14-25 (met foto’s).
Auteur onbekend, Hugo Claus Sanne Sannes Oog om Oog, in Terre d’images (18 maart 1966) 22, p. 10.
A. van der Mijn, VPRO-film komt niet op de buis, Sanne Sannes: ‘Pornografie-wat is dat?’, in Het Parool 25 mei 1966, p. 17.
F. Kempe, Sanne Sannes, in Foto Prisma (juli 1966) 7, p. 338-343 (met foto’s).
Auteur onbekend, Sanne Sannes: pionierswerk moetje nooit overhaasten, in Zwolse Courant 17 december 1966, p. 15.
Photography Annual 1967, p. 72-77 (met foto’s).
U.S. Camera World Annual 1967, p. 120.
Auteur onbekend, Sanne Sannes: fotograaf van de liefde, in De Telegraaf 19 januari 1967, p. 5.
S. den Boer, Met goede voornemens terug uit New York, in Het Parool 20 januari 1967.
Willemijn Brattinga-Kooy, Sanne Sannes’ satirotiek, in Algemeen Handelsblad 21 januari 1967, p. 18.
Auteur onbekend, Sanne Sannes verongelukt, in Haagsche Courant 24 maart 1967.
Auteur onbekend, Groninger fotograaf Sanne Sannes verongelukt, in Nieuwsblad van het Noorden 24 maart 1967, p. 2.
Auteur onbekend, Sannes, experimenteel romanticus, in Het Parool 24 maart 1967, p. 7.
Auteur onbekend, Auto tegen boom: één dode en 4 gewonden, in De Telegraaf 24 maart 1967.
Auteur onbekend, Sanne Sannes verongelukt, in Het Vrije Volk 24 maart 1967.
Auteur onbekend, Erotiek in de fotografie. Sanne Sannes „Mijn foto’s zaaien onrust doordat ze geëmotioneerd zijn”, in Nieuwsblad van het Noorden 25 maart 1967, p. 19.
Auteur onbekend, Sanne Sannes in Arnhem herdacht, in De Telegraaf 25 maart 1967.
Auteur onbekend, Verkeerd voedsel oorzaak ongeluk top-fotograaP Sanne Sannes omgekomen, in Trouw 25 maart 1967.
Auteur onbekend, Sannes: vermaard fotograaf, in De Tijd 25 maart 1967.
Auteur onbekend, Expositie Sanne Sannes in Arnhem, in Het Vaderland 25 maart 1967.
vdV, Sanne Sannes internationaal vermaard fotograaf, in De Volkskrant 25 maart 1967.
P. Berger, Sanne Sannes, in Het Vaderland 28 maart 1967.
Auteur onbekend, Sanne Sannes: fotograaf van ‘het erotische gezichtsveld’. Herdenkingsexpositie in Arnhem, in De Gelderlander 4 april 1967.
J.E., Sanne Sannes, in Vrij Nederland 8 april 1967.
J. v.d. W., Foto’s van Sannes: magie en extase, in Nieuwsblad van het Noorden 12 april 1967, p. 17.
G. Vermeulen, In de laatste bocht van de eeuwige laan.. , in Panorama (22 april 1967) 16, p. 20-23 (met foto’s).
Richter Roegholt, Sanne Sannes: fotograaf van allure, in Verstandig Ouderschap (mei 1967) 5, p. 144-145 (met foto’s).
Auteur onbekend, Foto’s van Sanne Sannes in museum, in Nieuwsblad van het Noorden 24 mei 1967.
Jacques Meijer, Sanne Sannes, in Fototribune 29 (juni 1967) 6, omslag, p. 16-24 (met foto’s).
Auteur onbekend, Groninger Museum ‘Sanne Sannes’, in Nieuwsblad van het Noorden 13 juni 1967, p. 15.
Auteur onbekend, Sanne Sannes’ India, in Camera 65 juni/juli 1967, (met foto’s).
A.M.J., Sanne Sannes, in Techniques Graphiques 6 juli 1967, p. 408-422 (met foto’s).
L.N., Sanne Sannes exposeert in ‘De Krabbedans’, in Eindhovens Dagblad 29 september 1967.
K. Pawek (ed.), 2.Weltausstellung der Photographie – Die Frau, Aspekte eines grossen Themas, Hamburg 1968.
(Brochure) Sanne Sannes foto’s over het thema ‘Vrouw’, Hilversum (Goois Museum) 1968.
Auteur onbekend, Sanne Sannes, in Gooi en Eemlander 12 januari 1968.
Auteur onbekend, Tentoonstelling van Sanne Sannes-foto’s, in De Gelderlander 8 februari 1968.
Auteur onbekend, Expositie Sanne Sannes in ‘En plein public’, in Nieuwsblad van het Noorden 12 juli 1968, p. 5.
Auteur onbekend, Werk uit nalatenschap van fotograaf Sanne Sannes, in Nieuwsblad van het Noorden 13 juli 1968, p. 17.
Auteur onbekend, Film van Sanne Sannes vertoond in Groninger zomermanifestatie, in Algemeen Handelsblad 15 juli 1968.
Auteur onbekend, Beelden weer ‘En plein Public’, in De Groninger Gezinsbode 17 (1968) 5, p. 1.
D. Swaneveld, Sanne Sannes’ ‘Dirty Girl’ te vrijzinnig voor de VPRO-tv, in Nieuwsblad van het Noorden 15 juli 1968, p. 9.
Auteur onbekend, Ontdekking in Arnhem, in Panorama (20 juli 1968) 29, p. 15.
Auteur onbekend, Sanne Sannes: The hearts eye, in Popular Photography’s Woman 1969, p. 82-97 (met foto’s).
J. van der Kleij, Sanne Sannes, in Apeldoornse Courant 22 november 1969.
J. van der Kleij, Sanne Sannes schiep zijn eigen monument, in Nieuwe Apeldoornse Courant 20 december 1969, p. 17.
Auteur onbekend, Sanne Sannes: een rijk en veelzijdig talent, in Nieuw Utrechts Dagblad 15 januari 1970, p. 4.
J. Juffermans, Selectie uit nalatenschap tentoongesteld in Maasbergen Sanne Sannes alleen, in Algemeen Dagblad 15 januari 1970.
Auteur onbekend, Selectie uit nalatenschap tentoongesteld in Maasbergen Sanne Sannes alleen, in Drentsche en Asser Courant/Hoogeveens Dagblad 15 januari 1970.
Auteur onbekend, Tweemaal Sanne Sannes; ongelooflijk veelzijdig, in Nieuwe Apeldoornse Courant 6 oktober 1971.
Els Barents (red.), Fotografie in Nederland 1940-1975, Den Haag (Staatsuitgeverij) 1978, p. 33, 34, 66-67, biografie (met foto’s).
Auteur onbekend, Our 1979. Galerie Fiolet Amsterdam, in Printletter (januari/februari 1979) 19, p. 6.
Bas Roodnat, ‘Meisjesportretten’ Sanne Sannes: verfijnde erotiek, in NRC Handelsblad 15 februari 1979.
A. Flapper, Sannes blijft boeien, in Het Parool 17 februari 1979.
De Volkskrant 17 februari 1979.
Auteur onbekend, Exposities, in Haarlems Dagblad 27 februari 1979.
Auteur onbekend, Meisjesportretten van Sanne Sannes, in De Telegraaf 21 juni 1985.
Auteur onbekend, Erotische lading bij Sanne Sannes, in Utrechts Nieuwsblad 22 juni 1985, p. 9.
Auteur onbekend, Beurzen/Tentoonstellingen, in De Volkskrant 25 mei 1985, p. 7.
Auteur onbekend, Foto’s van Sanne Sannes in Sittard, in De Limburger 28 juni 1985, p. 19.
Auteur onbekend, Tentoonstellingsnieuws, in Stadjournaal (4 juli 1985) 27, p. 4.
Auteur onbekend, Minerva toont: een foto is meer dan vastgelegd moment, in Nieuwsblad van het Noorden 24 januari 1986, p. 29.
Auteur onbekend, Exposities, in Nieuwsblad van het Noorden 24 januari 1986.
Rommert Boonstra, De wederopstanding van de fotografie, in Perspektief (september 1986) 25, p.8-11.
Cécile van der Harten, Sanne Sannes, in Ingeborg Leijerzapf e.a., Roots & Turns. 20th Century photography in The Netherlands, Den Haag (SDU Publishers) 1988, p. 96-101, 170 (met foto’s).
A. Aarsbergen e.a., Kroniek van Nederland, Amsterdam 1988, p. 1017.
M. Haveman, Vluchtwegen in verbeelding – Onsamenhangende foto’s als rebussen, in De Volkskrant 16 februari 1988, p. 10.
T. James-Kester, Dutch photography: A broad view, in Holland Herald (maart 1988) 3, p.22-33.
Lidmaatschappen
Cameragroep ‘Holland’, vanaf 1960.
GKf, vanaf 1962.
Onderscheidingen
1964 de Nederlandse Prix Nièpce (onder auspiciën van de Geïllustreerde Pers); gedeelde prijs met Martin Neumann.
1964 de Europese Prix Nièpce (onder auspiciën van de Gens d’Images).
Tentoonstellingen
1960 (g) Groningen, Groninger Museum voor Stad en Lande, Drie Fotografen.
1960 (g) Rotterdam, ‘t Venster, Kameragroep ‘Holland’.
1960 (e) Apeldoorn, Hotel Bloemink, Sanne Sannes.
1960 (g) Milaan, Biennale di Fotogrqfia.
1962 (g) Amsterdam, Museum Fodor, 75 jaar N.A.F.V.
1963 (g) Rochester (N.Y.), George Eastman House, Photography ’63.
1963 (g) Venetië, Biennale di Fotogrqfia.
1964 (g) Parijs, (n.a.v. Prix Nièpce).
1964 (g) Amsterdam, Stedelijk Museum, Vijf jonge fotografen.
1964 (e) Nijmegen, Akademie Onderlangs, Sanne Sannes.
1964 (g) Zwolle, Hopmanshuis, 70 jaar Z.A.F.V., foto’s van Sanne Sannes en van leden van de Vereniging.
1964/1965 (g) Arnhem, Gemeentemuseum. Vijf Gelderse fotografen.
1966 (e) Rochester (N.Y.), George Eastman House, Sanne Sannes.
1967 (e) Arnhem, Gemeentemuseum, Sanne Sannes.
1967 (e) Groningen, Groninger Museum voor Stad en Lande, Sanne Sannes (1937-1967).
1967 (e) Haarlem, De Vishal, De Vrouw.
1967 (e) Haarlem, Frans Hals Museum, Sanne Sannes.
1967 (e) Eindhoven, Stichting De Krabbedans, Sanne Sannes.
1968 (e) Hilversum, Goois Museum, Sanne Sannes foto’s over het thema ‘Vrouw’.
1968 (e) Nijmegen, Sociëteit Het Singelhuis, Sanne Sannes.
1968 (g) Groningen, Groninger Museum, En plein public.
1968/1969 (e) Dordrecht, Dordrechts Museum, Sanne Sannes 1937-1967 Tekeningen en dia’s.
1978 (g) Ezinge, Huize Allersma, 9 Artisten en Allersma.
1978/1979 (g) Amsterdam, Stedelijk Museum, Fotografie in Nederland 1940-1975.
1979 (e) Amsterdam, Galerie Fiolet, Sanne Sannes.
1983 (e) Utrecht, Zwolsche Algemeene (verzekeringsmaatschappij), Sanne Sannes.
1985 (e) Hilversum, Cultureel Centrum De Vaart, Sanne Sannes.
1985 (e) Sittard, Kritzraedthuis, Sanne Sannes.
1985 (g) Apeldoorn, Van Reekum Museum, Women in the magie mirror.
1986 (g) Groningen, Minerva Akademie.
1986 (g) Amstelveen, Cultureel Centrum, Dutch Photography (vervolgens rondreizend).
1987 (g) Amsterdam, De Meervaart, Naakt voor de camera.
1988 (g) Apeldoorn, Van Reekum Museum, Vluchtwegen in de verbeelding.
1988 (g) Houston, Sarah Campbell Blaffer Gallery, Roots & Turns. 20th Century photography in The Netherlands.
1988 (e) Amsterdam, Olympus Gallery.
Films
1966 Dirty Girl (Santa Lucia).
Bronnen
Amsterdam, Anna Beeke (mondelinge informatie).
Amsterdam, Gerrit Jan Wolffensperger (mondelinge informatie).
Ezinge, Annie Vriezen (mondelinge informatie).
Groningen, Martin Tissing (mondelinge informatie).
Leiden, Prentenkabinet, bibliotheek en documentatiebestand.
Zaandam, Rob Sannes (mondelinge informatie en documentatie).
Collecties
Amsterdam, Filmmuseum (Dirty Girl).
Amsterdam, Olympus Gallery (bruikleen erven Sannes).
Amsterdam, Stedelijk Museum.
Arnhem, Gemeentemuseum.
Den Haag, Rijksdienst Beeldende Kunst (collectie Hartkamp).
Haarlem, Stichting Nederlands Foto- & Grafisch Centrum (Spaarnestad Photo)
.Leiden, Prentenkabinet van de Rijksuniversiteit.
Rochester (N.Y.), George Eastman House.
Auteursrechten
De auteursrechten op het fotografisch oeuvre van Sanne Sannes berusten bij Rob Sannes te Zaandam.