Paul den Hollander
Ingeborg Th. Leijerzapf
Extract
De fotografische stijl en visie van Paul den Hollander hebben een stempel gedrukt op de autonome fotografie in Nederland sinds de tweede helft van de jaren zeventig. Zijn foto’s worden tot ver buiten de Nederlandse grenzen gepubliceerd en tentoongesteld.
Den Hollander doet door middel van fotografie onderzoek naar begrippen als ruimte, tijd en tijdloosheid en naar zijn eigen relatie met zijn omgeving. Tot de belangrijkste thema’s in zijn werk behoren: gecultiveerde natuur, flora en fauna in kunstmatig ‘natuurlijke’ ruimten of in geconserveerde staat en wisselwerkingen tussen binnen- en buitenruimten.
Biografie
|
1950 |
Paul den Hollander wordt op 5 juli in Breda geboren. |
|
1968-‘73 |
Paul krijgt zijn opleiding aan de afdeling fotografie van de St. Joost Academie voor Beeldende Kunsten in Breda. In 1972 begint hij, in Zuid-Limburg, met het maken van series en sequenties. In dit stagejaar trekt hij drie maanden met camera op de fiets door België, Frankrijk, Engeland, Wales en Ierland. In 1972 wordt werk van hem aangekocht door de Nederlandse Kunststichting, voor de tentoonstelling Ooggetuigen. Hij ontvangt bij de afronding van zijn opleiding in mei 1973 van de gemeente Breda de St. Joostpenning en een daarbij behorende geldprijs. |
|
1973-‘75 |
Na de Academie laat Den Hollander de fotografie enige tijd rusten. Hij voorziet in zijn onderhoud met het opzetten van een biologisch-dynamisch landbouwbedrijf, broodbakken, mede een winkel draaiende houdende, e.d. In 1975 gaat hij weer fotograferen. In de loop van het jaar laat hij zijn werk zien aan Lorenzo Merlo, directeur van de Canon Photo Gallery in Amsterdam. Vanaf najaar 1975 tot voorjaar 1976 is hij op reis door het Midden en Verre Oosten, zonder fotocamera. |
|
1976 |
Vanaf het voorjaar neemt Den Hollander weer regelmatig zijn camera ter hand om te fotograferen. In december 1976 heeft hij in de Canon Photo Gallery zijn eerste tentoonstelling, samen met zijn broer Dutchie den Hollander. |
|
De Artotheek van Breda koopt foto’s van Den Hollander. |
|
|
1977-‘80 |
In deze periode raken zijn foto’s door regelmatige publicaties en tentoonstellingen bekend in binnen- en buitenland. (Foto’s uit deze periode worden in 1982 gepubliceerd in het boek Moments in time). |
|
1980 |
Paul den Hollander trouwt met Annemarie Aardewerk, die hem in belangrijke mate stimuleert om met zijn werk naar buiten te treden. |
|
1981 |
Hij ontvangt dit jaar twee internationale onderscheidingen voor zijn werk: de tweede prijs voor zwart-wit werk op de Triënnale de Fribourg, Zwitserland en de Grand Prix de la Recherche Photographique in Royan, Frankrijk. |
|
1982 |
In opdracht van de stad Napels maakt hij een aantal foto’s geïnspireerd op het thema ‘stad en zee’. |
|
Het eerste boek over de fotografie van Den Hollander verschijnt bij Uitgeverij Bert Bakker onder de titel Moments in time. |
|
|
1983 |
Den Hollander geeft les in fotografie bij de Stichting Sinus in ‘s-Hertogenbosch. |
|
In opdracht van Studio Trisorio te Napels (Italië) maakt hij een serie foto’s op het eiland Capri (samen met de fotografen Ralph Gibson, Luigi Ghirri, Franco Fontana en Wilhelm Schürmann). |
|
|
1984-‘85 |
Den Hollander legt zich toe op kleurenfotografie. Hij maakt in deze periode vooral foto’s van natuurhistorische objecten. |
|
1986 |
Hij wint een sinds 1980 gevoerde juridische strijd met de Inspectie van Belastingen over verlaging van het BTW-tarief voor autonome fotografie. Fotografie wordt naar de letter van de wet in de eerste plaats beschouwd als een mechanische reproductietechniek en niet als een vorm van beeldende kunst, ten gevolge waarvan fotografen een hoger BTW-tarief moeten berekenen dan beeldend kunstenaars. De interpretatie van de wet blijkt fotografen die als kunstenaar werkzaam zijn echter wel degelijk ruimte te geven om hun werk volgens bepaalde maatstaven als kunstuiting te doen aanmerken, waardoor zij voor hetzelfde tarief als beeldende kunstenaars in aanmerking komen. |
|
1986-‘87 |
Den Hollander houdt zich opnieuw (zoals in 1972) met seriële kleinbeeldfotografie bezig: tamelijk plat gefotografeerde ruimten met zuilen, trappen, muren en beeldhouwwerk. Voor het project ‘Kunst over de vloer’ in het Entrepotdok in Amsterdam voert hij in 1987 een opdracht uit. Op locatie maakt hij twee grote fototableaus, een serie van zes en een serie van drie foto’s, van muurvlakken. |
|
1988 |
In opdracht van de gemeente Leiden en fotogalerie Fotomania maakt hij een fototableau van negen kleurenfoto’s, opgenomen in het Natuurhistorisch en in het Anatomisch museum, voor de tentoonstelling De Verbeelding van Leiden. |
|
Vanaf het najaar maakt hij zwart-wit foto’s met een sterke neiging naar abstractie. De natuur moet in deze nieuwe periode voorlopig het veld ruimen voor architectuursegmenten en (onderdelen van) werktuigen. |
Beschouwing
Het oeuvre van Paul den Hollander is een voorbeeld van fotografie die de grenzen van de vertrouwde waarneming doorbreekt en het onzichtbare zichtbaar maakt. In zijn foto’s figureert een werkelijkheid die de toeschouwer wel herkent, maar die hij zelf nooit zo gezien zal hebben. In Den Hollanders fotografie neemt de relatie tussen natuur en cultuur een centrale plaats in. Dat weerspiegelt, hoe kan het anders, de persoonlijke belangstelling van de fotograaf: afwisselend is hij met tuinieren en met fotograferen bezig.
In de jaren dat Den Hollander aan de Academie St. Joost in Breda studeerde, was fotografie uitsluitend een toegepaste richting (portret-, reportage-, architectuur- en reclamefotografie). De student moest afstuderen met voor ieder vak een opdracht. De periode van herstructurering van onder andere het onderwijs, begin jaren zeventig, leidde tot discussies over de juiste relatie in het lesprogramma tussen het vaktechnische en het kunstzinnige aspect van de fotografie. Door afgedwongen hervormingen kregen de studenten ruimte om met eigen creatieve ideeën aan de slag te gaan. Deze moesten echter wel ingepast worden in de reguliere opdrachten. Paul den Hollander was één van de eersten die optimaal gebruik maakte van de mogelijkheid om vrij werk af te leveren. Ook zijn stagejaar richtte hij op alternatieve wijze in: hij bracht dit niet door in een fotostudio, zoals tot dan toe gebruikelijk was, maar trok er op de fiets op uit naar het buitenland om te fotograferen wat hem voor de geest kwam. Hij beschouwde de Academie niet als een school waar les gegeven wordt, maar als een werkplaats waar hij met docenten en medestudenten van gedachten kon wisselen. In zijn ontwikkeling op de St. Joost Academie is hij zeer gestimuleerd door de kritische commentaren van de docenten Hans Katan en Cas van Os.
Nadenken over fotografie en zo onbevooroordeeld mogelijk waarnemen, zijn van aanvang af de twee polen geweest waartussen Paul den Hollanders creatieve handelingen zich afspelen. Perioden van intensieve fotografische activiteiten wisselt hij af met perioden van bezinning. Wanneer hij een wijze van fotograferen of een bepaald onderwerp tot op de bodem meent te hebben uitgediept, heeft Den Hollander behoefte aan enige afstand tot de fotografie, letterlijk en figuurlijk. Hij kan en wil niet continu met fotografie bezig zijn. Door deze onderbrekingen laat zijn werk zich globaal in tijdvakken en ontwikkelingen indelen.
Zijn vroegste periode, vanaf voorjaar 1972 tot 1977, werd gekenmerkt door zoeken en experimenteren. Hij maakte onder meer fotoseries, die hij op verschillende manieren presenteerde: in horizontale en verticale reeksen en in blokvorm. Het fenomeen van fotoseries en -sequenties manifesteerde zich begin jaren zeventig onder invloed van ontwikkelingen in de beeldende kunst. Het bood fotografen nieuwe mogelijkheden voor experimenteel onderzoek naar optische wetten, naar visualisering van betekenislagen in de realiteit en naar de psychologische factoren die bij visuele waarneming een rol spelen. Den Hollanders fotoseries vormen geen verhaal, maar geven een tijdsverloop weer als een extra dimensie binnen het platte vlak. Hij fotografeerde een omgeving op momenten dat er veranderingen optraden. Soms koos hij voor een vast camerastandpunt, soms verplaatste hij zich ten opzichte van zijn onderwerp. Zo maakte hij bijvoorbeeld een reeks opnamen in de omgeving van een strandhuisje: wandelaars passeerden, schaduwen verliepen en een kind fietste voorbij. In deze serie, die hij de titel Verandering en Duurzaamheid gaf, lag de nadruk op vorm en ritme. Bij voorkeur koos hij een sobere omgeving, zodat zijn foto’s eenvoudig en helder van opbouw zijn en naar abstractie neigen.
In 1978 verliet Den Hollander deze seriële aanpak en hij gaf daarvoor als reden: „Bij series krijg je te maken met factoren als horizonnen die gelijk moeten lopen, afstanden die ritmisch moeten veranderen, enzovoort. Aan al die zaken moet je veel aandacht besteden. Dat belette me om goed te kijken. Ik was veel meer bezig met de technische buitenkant dan met de inhoud van de foto’s.”
Onderzoek van plaats, ruimte en tijd bleef ook in de volgende periode, de jaren 1977 tot 1980, een rol spelen. Hij concipieerde zijn foto’s niet meer als onderdeel van een serie, maar als zelfstandige eenheden.
Een selectie van de foto’s uit deze periode is in 1982 gepubliceerd in een fotoboek met de titel Moments in time. De foto’s en titel van het boek roepen associaties op met het werk en het beroemd geworden boek The Decisive Moment (1952) van de Franse fotograaf Henri Cartier-Bresson. Diens uitspraak over het beslissende moment in de fotografie, het moment waarop alle bewegende elementen met elkaar in balans zijn, komt echter niet overeen met het beslissend moment in Den Hollanders foto’s. Bij Den Hollander is er weliswaar ook sprake van een balans, maar niet van een implicerende harmonie. Er zijn tegengestelde krachten aan het werk die het beeld schijnbaar uit balans brengen: een statische omgeving waarin minimale, maar beeldbepalende gebeurtenissen plaatsvinden, zoals een krant die opwaait, mensen of voorwerpen die juist bezig zijn te verdwijnen, of stilstaande mensen die kijken naar iets wat de toeschouwer niet kan zien. Het door Den Hollander gekozen moment verwijst onmiddellijk naar het niet gefotografeerde volgende moment; het suggereert een doorgaande beweging in de tijd. Zijn foto’s doen daardoor aan filmstills denken.
Grote open ruimten waarin zowel natuurlijke als door mensen ontworpen elementen aanwezig zijn, bijvoorbeeld stranden met strandhokjes, boulevards met banken, exotische tuinen en parken met historische architectuur en geschoren heggen vormen de entourage in Den Hollanders foto’s. De natuur lijkt dikwijls een hoofdrol te spelen, maar de mens is (on)dubbelzinnig aanwezig, als schepper van zijn omgeving en als vluchtige passant; soms is nog slechts een voet, een arm of een schaduw zichtbaar.
Het element tijd krijgt in het werk uit deze periode een subtieler karakter. In de fotoseries werd tijd ‘verbeeld’ door een tijdsverloop te suggereren in opeenvolgende momenten. Nu gebruikt Den Hollander vooral de oversnijding van het kader en een enkele keer ook wel onscherpte als beeldmiddelen die beweging en tijdsverloop suggereren. Zijn experimenten met weergave van ruimte en tijd lijken in tegenspraak met zijn gelijktijdige belangstelling voor tijdloosheid. Hij selecteert echter bewust met het oog daarop de elementen voor de foto: historische architectuur, cactussen en vetplanten vanwege hun oervormen, mensen met neutrale kleding zonder gedateerde plastic tasjes of iets van dien aard. Het tijdloze van de omgeving, de objecten en de personen enerzijds en de suggestie van beweging door bevriezing van het vluchtige moment en oversnijding van het beeld anderzijds brengen een grote spanning in de foto’s. Die spanning wordt soms ook veroorzaakt door een ‘ingehouden stilte’, een onheilspellende dreiging, alsof er ieder moment iets kan gebeuren. Imposante luchten met slierten wolken, zoals die met name in de lente en in de herfst voorkomen, versterken door hun ruimtewerking die suggestie van dreiging.
In veel van de ‘moments of time’-foto’s komt het samenspel van statische omgeving, menselijke beweging en dreigende sfeer voor, esthetisch en technisch knap uitgewerkt. Dat de voortdurende herhaling van dit gegeven in Den Hollanders werk niet tot krachteloze stereotiepen heeft geleid, is te danken aan een levendige, alerte geest die zich ten volle bewust is van wat hij doet en nadenkt over hoe de omstandigheden zich steeds wijzigen. Bij vele van zijn talrijke navolgers heeft deze herhaling wel karikaturale trekken gekregen.
Met een totaal andere aanpak en een groter formaat camera ging Den Hollander in 1982 fotograferen, na een periode van twee jaar zoeken naar nieuwe mogelijkheden met zijn kleinbeeldcamera. Hij kiest andere camerastandpunten dan voorheen, vernauwt het zicht op de wereld en richt zijn aandacht op details. Evenals in voorgaande jaren zoekt hij zijn motieven in botanische en privé-tuinen, ‘jardins exotiques’ in Zuid-Europa en dierentuinen met gekooide natuur, omdat hij gefascineerd is door de wisselwerking tussen natuur en cultuur in deze geconstrueerde ruimten, waar mensen de ‘natuurlijke’ processen met zorg onderhouden. Aangelegde tuinen met het persoonlijke karakter van de architect, de bijzondere vormen van cactussen en vetplanten, roerloze planten in kassen en onverstoorbare reptielen in hun terraria beantwoorden aan het gevoel van de fotograaf bij het vastleggen van zijn emoties. De grenzen tussen binnen en buiten en tussen leven en dood lijken te vervagen.
Het lijkt, achteraf bekeken, bijna onontkoombaar dat Den Hollander ook het ‘leven na de dood’ opzoekt. In museale natuurhistorische opstellingen vindt hij de geschikte omgeving om natuurhistorische stillevens te componeren, voornamelijk in kleur. Natuurhistorische musea hebben vanaf begin jaren tachtig een wonderlijke aantrekkingskracht op fotografen gehad, in binnen- en buitenland. Den Hollander laat objecten en ruimten die hij in die musea aantreft, door een treffende uitkadering een nieuwe relatie aangaan. De monumentale architectuur van deze musea lijkt te worden opgeschrikt door vliegende vogels of het gewei van een hert dat het volgend moment de hoek om zal komen. De beweging van de dieren was echter al vóór het moment van de opname bevroren. Den Hollander brengt opgezette dieren die in verschillende zalen zijn opgesteld via weerspiegelingen met elkaar in verband. In de foto’s lijken deze geprepareerde dieren met de hen omringende architectuur een nieuwe symbiose te vormen. Het gebruik van kleur versterkt het realiteitsgevoel en schept daardoor extra verwarring. De hergroepering van de realiteit op de foto’s roept een beklemmende sfeer op met soms een ingehouden humoristische ondertoon. Het surreële en vervreemdende is niet door enscenering of een vorm van trucage bewerkstelligd, maar uitsluitend met fotografische middelen, waaraan op zichzelf niets mysterieus te ontdekken is. Voor zijn opdracht voor de tentoonstelling De Verbeelding van Leiden (1988) gebruikte hij kleur als mystiek beeldend element: vreemde groene, gele en bruine tinten verbinden de in blokvorm gepresenteerde negen foto’s die hij in het Natuurhistorisch en het Anatomisch museum maakte. Een geprepareerde aap uit zijn doos, hertenskeletten in plastic ‘jassen’, opgezette arenden voor de geschilderde portretten van het echtpaar Van Wickevoort Crommelin, kartonnen museumdozen waarin de slagtand van een olifant niet past, al deze vreemde zaken krijgen door het bijzondere kleurgebruik van Den Hollander een magisch karakter.
Den Hollander behoort tot de puristen onder de fotografen, die uitsluitend werken met die middelen die de fotografische techniek, optiek en chemie ter beschikking hebben. Door met een consequente persoonlijke visie keuzes te maken ten aanzien van compositie, camerastandpunt, kadering, tonaliteit in de zwart-wit foto’s en kleurgradaties in de kleurenfoto’s, creëert hij een eigen, herkenbare stijl. Hij componeert met de camera, niet in de donkere kamer; het gehele negatief wordt gebruikt.
Hij probeert zijn foto’s zo leeg mogelijk te houden. Overbodige details houdt hij zo veel mogelijk buiten het beeld en hij zoekt naar eenvoudige vormen. Daardoor bereikt hij een bepaalde mate van abstractie. In die werkwijze passen ook zijn verrassende beelduitsneden, waarbij de marges niet minder belangrijk zijn dan het centrum van de foto.
Den Hollanders foto’s hebben zelden een hoofdmotief; alle elementen in de foto maken zonder hiërarchische volgorde deel uit van het gebeuren. Om die reden geeft hij ze meestal ook geen titel.
Tijdens zijn opleiding aan de Academie werkte Den Hollander veel met een technische camera. Daarna gebruikte hij tot 1982 een Nikkormat met 35 mm groothoek objectief, een geschikte camera voor zijn vele reizen. Door zijn bewuste keuze in 1982 voor meer gedetailleerde onderwerpen en tegelijkertijd grotere afdrukken was hij aangewezen op een groter formaat camera. Hij koos daarvoor een 6×6 Hasselblad camera en werkte meestal op statief. De afdrukken veranderen dientengevolge van liggend rechthoekig naar vierkant. Grotere camera’s zijn in de jaren tachtig weer populair bij een aantal jonge fotografen die ‘componeren’ of geënsceneerd fotograferen. De keuze van de grote camera hangt ook samen met een hernieuwde belangstelling voor het stilleven in de fotografie. Aandacht voor textuur en een fijne oppervlaktestructuur spelen – evenals in de jaren dertig – een betekenisvolle rol in dit thema.
In 1984 en 1985 werkte Den Hollander regelmatig en op het ogenblik nog incidenteel met kleurdiafilm op het formaat 6×6 cm. Zijn dia’s laat hij afdrukken op cibachrome, meestal in het formaat 50×50 cm. Kleurenfoto’s op groot formaat veroveren in de jaren tachtig de museumwanden, onder meer gestimuleerd door de mogelijkheden die Polaroid op groot formaat biedt. Zij zijn het ‘prentenkabinet-stadium’ voorbij en wedijveren met de producten van schilders. Den Hollanders cibachromes zijn een exponent van deze competitie en ook bijvoorbeeld de kleurenfoto’s van Gérald Van Der Kaap en Henk Tas.
Sinds de jaren zeventig is een groeiend individualisme waar te nemen, een gerichtheid op het eigen-ik, zowel op het sociale vlak als in de beeldende en toegepaste kunsten. Het groeiend zelfbewustzijn en de bewustwording van de eigen relatie tot de omgeving motiveert de kunstenaar reeds decennia lang tot persoonlijke uitdrukkingsvormen. Zo houdt Den Hollander zich veelal met (gecultiveerde) natuur bezig en bevindt zich in dat opzicht schijnbaar in het gezelschap van de Spaanse fotograaf Joan Fontcuberta. Er ligt echter een wereld van tegenstellingen in hun benadering van de natuur. Fontcuberta is een stadsmens en vindt de natuur in feite bedreigend en oncontroleerbaar. Hij gebruikt elementen uit de natuur vanuit een zuiver filosofisch intellectuele motivatie. Die dominantie van de mens over de natuur is voor een natuurliefhebber als Paul den Hollander niet vanzelfsprekend en zelfs verontrustend. Uiterlijk doen Den Hollanders statische, verstilde ‘landschappen’ denken aan de kille droomwerelden van metafysische schilders als Giorgio de Chirico en Carel Willink uit de jaren dertig. Ook inhoudelijk bevindt Den Hollander zich op hetzelfde bewustzijnsniveau als deze schilders, die de expressie van het eigen ik in relatie tot hun omgeving tot onderwerp van hun kunst maakten, in tegenstelling tot de surrealisten die zich bezighielden met de psychische problematiek van het onderbewuste. De schilder Pyke Koch formuleerde het verschil heel duidelijk: „Het magisch realisme bedient zich van voorstellingen die wel mogelijk, maar niet waarschijnlijk zijn; het surrealisme daarentegen van onmogelijke, onbestaande of onbestaanbare situaties. Tussen het apert onmogelijke en het onwaarschijnlijke ligt de wereld van surrealisten en magisch realisten.” Paul den Hollander heeft met deze kunstenaars een zelfde gevoel van beklemming, van afgesneden zijn van het leven gemeen. In algemene zin een gevoel van onmacht ten aanzien van de dominantie van de mens over de natuur en zijn bedreiging voor het milieu, in persoonlijke zin onder meer onmacht ten aanzien van zijn activiteiten in de fotografie, waarvan hij zich soms het slachtoffer voelt.
Paul den Hollander is een veel ‘geciteerde’ fotograaf in binnen- en buitenland. Zijn eenvoudige, heldere stijl en vormgerichte werkwijze heeft veelvuldig tot navolging en kopiëring geleid, tot in de reclamefotografie toe. Zijn creatieve geest behoedt hem echter voor het verstrikt raken in succes. Hij blijft openstaan voor nieuwe ideeën met nieuwe vormproblemen, om het gevaar van te veel nadruk op formalisme en herhaling van het eigen idioom te voorkomen. Daarvan geeft hij onder meer blijk in zijn recente werk, waarin hij meer dan voorheen naar abstractie neigt en zich op onderwerpen richt van menselijke makelij, zonder een rol daarin voor de natuur.
Hij blijft met zijn fotografie tot de Europese avant-garde behoren, zonder zich te conformeren aan modieuze trends.
Documentatie
Primaire bibliografie
Set of 8 postcards, (self-edited) 1981.
Lorenzo Merlo (inl.), Moments in time, Amsterdam (Bert Bakker) 1982.
(brief), in European Photography (okt./nov./dec. 1983) 16, p. 10-13 (met foto’s).
Set of 11 postcards, Amsterdam (Art Unlimited) 1984.
Tracy Metz (tekst), Bouwen in Berlijn. Een internationale staalkaart, in Avenue 23 (augustus 1988) 8, p. 50-57.
foto’s in:
De Revisor 5 (augustus 1978) 4, p. 10, 11, 14,
Catalogus tent. Nederlands landschap, Amsterdam (Canon Photo Gallery) 1979.
Catalogus (behorende bij de jubileumexpositie van 24 t/m 30 maart 1979 met werk van 15 hedendaagse Nederlandse fotografen)
Vijf jaar Canon Photo Gallery Amsterdam, Amsterdam (Canon Photo Gallery) 1979.
Ingeborg Leijerzapf, Vijf jaar Canon Photo Gallery, in Foto 34 (april 1979) 4, p. 35, 48.
BK-Informatie 1 (december 1979) 2, p. 24.
De Revisor 6 (december 1979) 6, p. 15, 17, 19.
Print letter 5 (juli/aug. 1980) 4, p. 13.
European Photography (juli/aug./sept. 1980) 3, p. 24-25.
Catalogus 10e Salon International de la Recherche Photographique. S.I.R.P., Royan (Palais des Congres) 1981.
Catalogus Troisième Triënnale Internationale de la Photographie, Fribourg (Musée d’Art et Histoire) 1981, p. 41-44.
Catalogus tent. Zoeken/zien. De geregisseerde foto, Amsterdam (Nederlandse Kunststichting) 1981.
Taptoe 62 (21 maart 1981) 26.
De Revisor 8 (april 1981) 2, p. 14-21.
Photographie 5 (september 1981) 9, p. 108.
Willy Juwet en Guido Debusscher (samenstelling), Kunstwerken verworven door de Staat in 1980-1981, z.p. (Ministerie van Nationale Opvoeding en Nederlandse Cultuur) 1982, afb. 77.
Catalogus tent. Aspects of landscape, Jerusalem (The Jerusalem Theatre) 1982.
Partner (oktober 1982) 17, p. 53-61.
Passion (oktober 1983) 27.
De Groene Amsterdammer 108 (augustus 1984) 31.
Galerieën rond Van Abbe. Het programma van zeven Eindhovense galerieën tijdens de jubileumviering van het Van Abbemuseum 1936-1986, Eindhoven 1986.
PhotoVision (1986) 16, p. 16, 36-40.
Camera International (herfst 1986) 8, p. 76.
OVO Magazine 15(1986) 59/60/61, p. 40-41.
Photoart (1986) 65, p. 28.
Kalender Neroc bv, Leiden 1987.
Catalogus Mois de la Photo, Luik, oktober 1997, p. 65.
Michael Tophoff, Het kanaal, Amsterdam (Meulenhoff) 1988, omslag.
Catalogus Stipendia 86/87. Werken op het gebied van fotografie, industriële vormgeving en landschapsarchitectuur van kunstenaars die in de periode 1 juli 1986 – 1 oktober 1987 een individueel subsidie ontvingen van het Ministerie van WVC, Amsterdam (Fragment) 1988, p. 32.
Catalogus 10 Ans Festival Photographique du Tregor, Lannion (lTmagerie) 1988, p. 4.1.
Mare Belit en Guy Jouaville, La photographie, Tarbes (Parvis 2. Centre de Developpement Culturel) 1988.
Liberation (juli 1988) 2217, supplement, p. 28.
Avenue 23 (augustus 1988) 8, p. 59-62.
Secundaire bibliografie
Auteur onbekend, Paul den Hollander, winnaar van Sint Joostpenning: „Als de foto klaar is, kom ik weer terug bij mezelf”, in Dagblad De Stem 9 mei 1973.
Aloys Ginjaar, Dutchie en Paul den Hollander, in Foto 31 (december 1976) 12, p. 74.
Auteur onbekend, Fotografen en hun werk. Paul den Hollander, in Foto 32 (juni 1977) 6, p. 48-55 (met foto’s).
Els Barents (red.), Fotografie in Nederland 1940-1975, Den Haag (Staatsuitgeverij) 1978.
Evelyn Beer en Frans van Burkom (tekst), Foto’78, Amsterdam (Nederlandse Kunststichting) 1978.
Miricaé, Portfolio of the month – Paul den Hollander, in Reflexions 2 (februari 1978) 2, p.4-5 (met foto’s).
Auteur onbekend, Cameracapriolen. Kennismaking met de Nederlandse fotografie, in De Nieuwe Gazet 6 juni 1978.
Peter Weiermair (red.), Kunst als Photographie 1949-1979, Innsbruck (Allerheiligenpresse) 1979, p. 96-97.
Catalogus tent. Aspecten hedendaagse fotografie, Schiedam (Stedelijk Museum) 1979.
Catalogus tent. Paul den Hollander, Antwerpen (Internationaal Cultureel Centrum) 1979, (catalogus nummer 174).
Olivier Vrooland, Gewaarwording leidt tot bewustwording, in Foto 34 (maart 1979) 3, p. 28-35 (met foto’s).
Bas Roodnat, Expositie Schiedam: fotografie als middel en als doel, in NRC Handelsblad 21 juni 1979.
Aad Flapper, Te veel missers op fototentoonstelling, in Het Parool 19 juli 1979.
Joan Fontcuberta, Paul den Hollander, in Reflexions 3 (oktober 1979) 10, p. 2-3 (met foto’s).
Rommert Boonstra, Het gras van de realiteit. Exposities in oktober, in Elseviers Magazine 6 oktober 1979, p. 124-125.
E.V.D.G, Paul den Hollander, in ICC Bulletin 1 november 1979, p. 2.
Lorenzo Merlo, New Dutch photography/Hedendaagse fotografie in Nederland, Amsterdam/Antwerpen (Kosmos) 1980, p.4, 7, 8, 46-49 (met foto’s).
Catalogus Première Triënnale Internationale de Photographie, Charleroi (Palais des Beaux Arts) 1980, p. 22-23, 114.
Catalogus tent. Grupa Junij ’80. Prisotnost metafizike/Metaphysical presence, Ljubljana 1980, p. 42-43.
Auteur onbekend, Paul den Hollander, in Hel Spiegel Boeken & Grafiek. Catalogus lente 1980.
Auteur onbekend, Chatteries, in Photo (juni 1980) 153, p. 33.
Auteur onbekend, Paul den Hollander. Le plat-pays, in Photo reporter (oktober 1980) 24, p.4-9, 126 (met foto’s).
Joan Fontcuberta, Paul den Hollander, in A Propos (november 1980) 8, p. 11.
Antonia Trave, Paul den Hollander. El misterio de la realidad, in Flash Foto (1981) 79, p. 22-29 (met foto’s).
Peter Thomas, Paul den Hollander / Harm Botman, in The Newsletter of the Association of Photographers in Wales (voorjaar 1981) 1.
Herman Hoeneveld, Wat gaat er gebeuren? Paul den Hollander in Parijs, in Kunstbeeld juni/juli 1981.
Piet van Leeuwen, De misleidende eenvoud van Paul den Hollander, in Zero (zomer 1981) 4, p. 129-130.
Trix Broekmans, ‘Ik wil de ziel in een foto’, in Algemeen Dagblad 2 juli 1981, p. 2.
Anna Tilroe, Paul den Hollander. ‘Mijn foto’s worden herkend van dromen’, in Avenue 16 (augustus 1981) 8, p. 46-49.
Ingeborg Th. Leijerzapf, Niederlande: Die Emanzipation der kreatieven Fotografie nach 1945, in Andreas Muller-Pohle (samenstelling), Fotografie in Europa heute, Keulen (DuMont) 1982, (dumont foto 4), p. 54-57, 62-63, 234 (met foto’s).
Carole Naggar, Dictionnaire des photographes, Parijs (Seuil) 1982, p. 119-120.
Catalogus tent. Napoli ’82. Citta sul mare con porto, Milaan (Electa) 1982, p. 77-91, 119-120 (met foto’s).
Eric van der Schalie, Losing control, in Perspektief (jan./febr./mrt. 1982) 10, p. 8.
Auteur onbekend, Paul den Hollander. Portfolio van recent werk, in Foto 37 (maart 1982) 3, p. 60-67 (met foto’s).
Roger Coenen, Fotograaf Paul den Hollander, in ‘t Pepertje 2 (april/mei 1982), p.11.
Pauline Terreehorst, Vervreemdend spel met mensen op foto’s van Den Hollander, in De Volkskrant 30 juni 1982.
BV., Moments in time, in Perspektief (juli/ aug./sept. 1982) n , p . 52.
Auteur onbekend, Fotografen exposeren in wachthal, in Schipholland 6 (17 juli 1982) 9, p. 15.
Kees Kuil, Paul den Hollander, in Perspektief (herfst 1982) 12, p. 12-19 (met foto’s).
Auteur onbekend, Boeken, in Vrij Nederland Bijvoegsel (11 september 1982) 36, p. 36.
L.C., Paul den Hollander, in Catalogus 40S Encontros de Fotografia de Coimbra, Coimbra 1983.
Martin Schouten, Het belang van een bijschrift, in Haagse Post 20 november 1982.
Catalogus European Photography. An exhibition of Contemporary Western European Black and White Photography at Northeastern University, Boston (Northeastern University) 1983.
Catalogus tent. Zeitgenössische europaïsche Fotografie, Schaffhausen (Museum zu Allerheiligen) 1983.
Hansmaarten Tromp, A photographic artist, in Holland Herald 18 (1983) 2, p. 34-37.
Lorenzo Merlo, De nieuwe generatie Nederlandse fotografen en het landschap. ‘Eigen observaties transformeren in beelden die zowel de tijd als de ondergane emotie weergeven, in Harlekijn 13 (1983) 3, p. 14-17.
Lorenzo Merlo, Tentoonstelling Dubrovnik, gezien door 6 internationale fotografen, in Reflexions 2 (maart/april 1983) 7, p. 2.
Mathilde Visser, Zes fotografen zien Dubrovnik, in Het Financieele Dagblad 4 maart 1983.
Auteur onbekend, ‘Significati del visibile’, in Fotografia Oltre (aug./sept. 1983) 2.
Auteur onbekend, Paul den Hollander. Photographies en noir et blanc, in Contact (oktober 1983) 8, p. 11.
Pauline Terreehorst, Foto-expositie toont vooruitgang, in De Volkskrant 1 november 1983.
BV., Artikel Paul den Hollander P12, in Perspektief (winter 1983) 13, p.49.
Auteur onbekend, Fotografias de Paul den Hollander, in Catalogus 50s Encontros de Fotografia de Coimbra, Coimbra 1984, (met foto’s).
Els Barents (samenstelling), Zeven hedendaagse Nederlandse fotografen, in Catalogus tent. Foto’84, Amsterdam (Stichting Amsterdam Foto) 1984, p. 56-61.
Catalogus Fotobiennale Enschede. Amerikaanse en Nederlandse fotografie, Enschede (Stichting Fotobiennale Enschede) 1984, p. 40, 61.
Els Barents, Van afbeelden naar verbeelden, in Foto in vorm. Grafisch Nederland 1984, Amsterdam (Koninklijk Verbond van Grafische Ondernemingen) 1984, p. 44.
Wim Broekman, Paul den Hollander. De wereld is kleiner geworden, in Foto 39 (maart 1984) 3, p. 5, 52-59.
Lorenzo Merlo, Tentoonstelling Paul den Hollander — Holland, in Reflexions 3 (mrt./ april 1984) 13, omslag, p. 2-3 (met foto’s).
Pauline Terreehorst, Den Hollander laat zoveel mogelijk elementen weg: „Mijn foto’s zijn moeilijk te plaatsen in de tijd”, in De Volkskrant 9 maart 1984.
Thea Figee, Foto’s uit eigen tuin, in De Waarheid 14 maart 1984.
Auteur onbekend, Paul den Hollander, in Foto & Doka (mei 1984) 5, p. 60.
Dirk van der Spek, Imitatie of vernieuwing, in Focus 69 (mei 1984) 5, p. 37-39.
Auteur onbekend, Paul den Hollander, in Camera International (november 1984) 1, p. 72-81 (met foto’s).
Pauline Terreehorst, Paul den Hollander, in Catalogus Torino Fotografia 85, Modena (Panini) 1985, p.85-88 (met foto’s).
Auteur onbekend, Paul den Hollander, in Photographie Ouverte (jan./febr. 1985) 34, omslag, p. 2-3.
Pauline Terreehorst, Den Hollander, in Clichés (juni 1985) 17, p. 24-31 (met foto’s).
Steffen Thomas, Tentoonstelling Paul den Hollander, in Reflexions 4 (sept./okt. 1985) 22, p. 6-7 (met foto’s).
Herman Hoeneveld, Paul den Hollander. De weg naar verandering, in Kunstbeeld 10 (oktober 1985) 1, p. 25-27 (met foto’s).
Steffen Thomas, Paul den Hollander. De esthetiek van de verlatenheid, in Foto 40 (oktober 1985) 10, p. 42-49 (met foto’s).
Sjon Hauser, Paul den Hollander en het vage contrast tussen leven en dood, in Avenue 20 (november 1985) 11, p. 134-137 (met foto’s).
Evelyn Beer e.a. (samenstelling), Rijksaankopen 1985. Werk van hedendaagse beeldende kunstenaars, Amsterdam/Den Haag (Rijksdienst Beeldende Kunst) 1986, p. 18-19, 144, 147-148.
Catalogus II Fotobienal – Vigo ’86, Vigo 1986, p. 46-51 (met foto’s).
Catalogus tent. Nature morte, nature vive. 7es Journées Internationales de la Photographie et de 1’Audiovisual, Montpellier 1986.
JT/MT, Nederlandse kleurenfotografie, in Catalogus tent. Foto ’86, Den Haag (Staatsuitgeverij) 1986, p. 95-97.
Catalogus 50 Jahre Moderne Farbfotografie 1936-1986, Keulen (Photokina) 1986, p. 191, 326.
Laura Antillano, El tiempo y sus encarnaciones, in PhotoVision (1986) 16, p. 5-7.
MdJ (= Margot de Jager), Amsterdam Foto’86, in Perspektief (september 1986) 25, p. 54-55.
Catalogus tent. Kunst over de vloer. Fotovideo-installaties, Amsterdam (Stichting Kunst over de vloer) 1987, p. 97-99.
Auteur onbekend, Paul den Hollander, in Nueva Imagen (jan./febr./mrt. 1987) 2, (met foto’s).
Francisco Javier Labargo, Paul den Hollander, in Diario Navarra 13 maart 1987, p. 34.
Robbert van Venetië, Paul den Hollander maakt foto’s om heel lang naar te kijken, in Mare 9 april 1987.
Nancy Stoop, Onverwachte effecten in fotowerk van Paul den Hollander, in Leidsch Dagblad 16 april 1987.
Paul Hefting, Paul den Hollander, in Ingeborg Leijerzapf e.a., Roots & Turns, 20th Century photography in The Netherlands, Den Haag (SDU Publishers) 1988, p. 138-143, 169 (met foto’s).
Steffen Thomas, Paul den Hollander, in Catalogus 90S Encontros de Fotografia, Coimbra 1988.
Frits Bruins en Linda Roodenburg (red.), De Verbeelding van Leiden, Leiden (SMD Informatief) 1988, p.8, 40-47 (met foto’s).
A. de Jongh-Vermeulen, Paul den Hollander, in Colin Naylor (ed.), Contemporary photographers, Chicago/London (St. James Press) 1988, 2de dr., p. 238-239.
Vladimir Birgus, Paul den Hollander, in Revue Fotografie 88 32 (1988) 3, p. 28-33 (met foto’s).
Renée Steenbergen, Kleurenfoto’s als surrealistische schilderkunst. Expositie Stipendia in Amsterdam toont werk van jonge en ervaren beeldend kunstenaars, in NRC Handelsblad 17 mei 1988.
Steffen Thomas, Paul den Hollander, in Clichés (maart 1989) 54, p. 40-47 (met foto’s).
Onderscheidingen
mei 1973 Sint-Joostpenning, Breda.
1981 Second prix pour la photographie en noir et blanc. Troisième Triënnale Internationale de la Photographie, Fribourg.
1981 Grand prix 10e Salon International de la Recherche Photographique, Royan.
Tentoonstellingen
1972 (g) Amsterdam, Nederlandse Kunststichting, Ooggetuigen.
1976 (g) Amsterdam, Canon Photo Gallery, Dutchie J. den Hollander. Paul den Hollander.
1977 (e) Breda, Cultureel Centrum De Beyerd.
1977 (g) Middelburg, De Vleeshal, 10 Kunstenaars uit Breda.
1977 (e) Leiden, Prentenkabinet der Rijksuniversiteit Leiden, (aanwinsten-tentoonstelling).
1978 (g) Amsterdam, Nederlandse Kunststichting, Foto ’78 (rondreizende tentoonstelling).
1978 (e) Amsterdam, ABN-Galerij (Vijzelstraat).
1978 (e) Antwerpen, Galerie Paule Pia.
1978 (g) Bologna, Arte Fiera, Photography since 1955.
1978/1979 (g) Amsterdam, Stedelijk Museum, Fotografie in Nederland 1940-1975.
1979 (e) Modena, Centro Culturale.
1979 (g) Amsterdam, Canon Photo Gallery, (15 Nederlandse fotografen).
1979 (g) Den Bosch, Kruithuis, Foto-facetten.
1979 (e) Barcelona, Fotomania, Paul den Hollander. Fotografias.
1979 (g) Schiedam, Stedelijk Museum, Aspecten hedendaagse fotografie.
1979 (g) Lima (Peru), To be a child (rondreizende tentoonstelling).
1979 (g) Innsbruck, Tiroler Landesmuseum Ferdinandeum, Photographie als Kunst 1879-
1979 Kunst als Photographie 1949-1979 (rondreizende tentoonstelling).
1979 (g) Amsterdam, Canon Photo Gallery, Nederlands landschap.
1979 (g) Amsterdam, Exposorium Vrije Universiteit, Nederlands landschap. Ons land gezien door 23 Nederlandse fotografen.
1979 (e) Amsterdam, Canon Photo Gallery.
1979 (e) Parijs, Galerie Phot’Oeil.
1979 (g) Amsterdam, Fundatie Kunsthuis Amsterdam, Vijf jaar kunst in De Revisor.
1979 (e) Antwerpen, Internationaal Cultureel Centrum.
1980 (e) Athene, Photographic Centre.
1980 (e) Thessaloniki, Fotografia Gallery.
1980 (e) Den Bosch, Kruithuis.
1980 (g) Eindhoven, Stedelijk van Abbe Museum, Brabant Biennale.
1980 (g) Charleroi, Palais des Beaux-Arts, Première Triënnale Internationale de la Photographie.
1980 (g) Ljubljana, Grupa Junij ’80. Prisotnost metafizike/Metaphysical presence (rondreizende tentoonstelling door Joegoslavië).
1980 (g) Toulouse, Photogalerie Voir, Photographes el Chats.
1980 (e) Hasselt, Cultureel Centrum Hasselt.
1980 (g) Milaan, Galerie Figura-Biella, Naked environment.
1980 (g) Parijs, Canon Espace, New Dutch Photography.
1980 (g) Antwerpen, Galene Paule Pia, Magie of Nude.
1981 (e) Genève, Canon Photo Gallery.
1981 (e) Amsterdam, Canon Photo Gallery.
1981 (e) Milaan, II Diaframma/Canon.
1981 (e) Cardiff, The Photographic Gallery, Paul den Hollander. Gardens of the mind.
1981 (e) Londen, Night Gallery.
1981 (g) Enschede, Galerie Beeld en Aambeeld.
1981 (g) Amsterdam, Nederlandse Kunststichting, Zoeken/zien. De geregisseerde foto.
1981 (e) Parijs, Institut Néerlandais, Paul den Hollander. Photographies.
1981 (e) Hannover, Galerie Novum.
1981 (g) Fribourg, Musée d’Art et Histoire, Troisième Triënnale Internationale de la Photographie.
1981 (g) Royan, Palais des Congres, 10ème Salon International de la Recherche Photographique.
1981 (g) Brussel, Festival of Phantastic Art.
1981 (g) Tokyo, New European Photography (rondreizende tentoonstelling door Japan).
1981 (e) Nidau-Bienne, Galerie Suzanne Küpfer, Paul den Hollander. Photographies.
1982 (e) Dessel (België), Fotogalerij Minnen.
1982 (e) Hoensbroek, Fotogalerie 68 (Cultureel Centrum Kasteel Hoensbroek), Impressions.
1982 (e) München, Galerie Renner, Paul den Hollander. Fotografen.
1982 (e) Diepenbeek, Galerij ‘t Pepertje.
1982 (e) Parijs, FNAC Forum Les Halles (rondreizende tentoonstelling).
1982 (g) New York, KLM Plaza, In my view.
1982 (g) Genève, Canon Photo Gallery, New Dutch Photography.
1982 (g) Jeruzalem, The Jeruzalem Theatre, Aspects of landscape.
1982 (g) Gent, Centrum voor Kunst en Cultuur, Kunstwerken verworven door de Staat in 1980-1981.
1982 (e) Amsterdam, Galerie Robert Premsela.
1982 (g) Arles, Salie des Fêtes, Vingt et un pholographes Europeens en 1982. (Rencontres Internationales de la Photographie Arles 82).
1982 (g) Amsterdam, Art display Schiphol.
1982 (g) Amsterdam, Stichting Perspectief (Amstel 34).
1982 (g) Utrecht, Stichting Perspectief (Oude Gracht 4).
1982 (e) Amsterdam, De Moor.
1982 (e) Breda, De Beyerd.
1982 (e) Rotterdam, Galerie Perspektief.
1982/1983 (g) Napoli, Museo Nazionale di Capodimonte, Napoli ’82.
1983 (g) Venetië, Palazzo Fortuny, Napoli ’82.
1983 (e) Christchurch, The Photographers Gallery.
1983 (e) Biella, Galerie Figura.
1983 (g) Amsterdam, Canon Photo Gallery, Dubrovnik.
1983 (g) Bari, Expo Arte Bari.
1983 (g) Capri, Capri.
1983 (g) Coimbra, Five Dutchmen (rondreizende tentoonstelling door Portugal).
1983 (g) Rimini, Art Festival of Rimini.
1983 (g) Schaffhausen, Museum zu Allerheiligen, Zeitgenössische europaïsche Fotografie.
1983 (g) Boston, North Eastern University Art Gallery, European Photography.
1983 (g) Amsterdam, Stichting Beeldende Kunst, Fotografie in Nederland.
1984 (e) Amsterdam, Canon Photo Gallery, (Recent werk Paul den Hollander).
1984 (e) Lissabon, Galerie Modulo.
1984 (e) Diepenbeek, Galerij ‘t Pepertje.
1984 (g) Amsterdam, Nieuwe Kerk, 7 Hedendaagse Nederlandse fotografen. (Foto ’84).
1984 (g) Enschede, Fotobiennale Enschede.
1984 (g) Nürnberg, Galerie Pro-Photo, Begegnung mit den Niederlanden 84.
1985 (g) Charleroi, Galerie du Musée de la Photographie.
1985 (g) Amsterdam, Museum Fodor, (hoogtepunten uit de fotografiecollectie van het Stedelijk Museum).
1985 (g) Parijs, Société des Autoroutes du Sud de la France, Rives et Rivages d’Europe.
1985 (g) Torino, Galleria Luisella d’Alessandro, Torino Fotografia 85.
1985 (g) Emmen, Bruggebouw, Zoo dieren verbeeld.
1985 (e) Amsterdam, Canon Photo Gallery.
1985 (e) Gent, Galerie XYZ.
1986 (g) Amsterdam, Koopmansbeurs, Nederlandse kleurenfotografie (Foto ’86).
1986 (e) Breda, Galerie Goh.
1986 (g) Houston, Benteler Galleries, Introductions.
1986 (g) Lannion, LTmagerie, 8ème Festival de Photographie de Trégor.
1986 (g) Keulen, 50 Jahre moderne Farbfotografie 1936-1986. (Photokina).
1986 (e) Tarragona, Galerie Forum.
1986 (g) Caracas, Museo de Bellas Artes.
1986 (g) Montpellier, Nature morte, nature vive. 7es Journées Internationales de la Photographie et de l’Audiovisuel.
1986 (g) Vigo, View on the town of Vigo by six photographers.
1986 (g) Maratea (Italië), Maratea Fotografia.
1986 (g) Den Haag, Rijksdienst Beeldende Kunst, Rijksaankopen 1985. Werk van hedendaagse beeldende kunstenaars.
1986 (e) Eindhoven, Galerie Pennings.
1987 (e) Parijs, Galerie J.P. Lambert.
1987 (e) Parijs, FNAC Forum Les Halles.
1987 (e) Genova, Galerie Polleria Immaginaria.
1987 (e) Leiden, Galerie Fotomania.
1987 (e) Pamplona, Galerie Nueva Imagen.
1987 (e) Bari, Galerie Spazio Immagine.
1987 (g) Sesto Fiorentino, Quatro Fotografia Olandesi.
1987 (g) Amsterdam, Entrepotdok, Kunst over de vloer.
1987 (e) Breda, De Beyerd.
1987 (g) Luik, Musée d’Art Moderne, Photographie Européens. (Mois de la Photo).
1987 (g) Metz, Galerie FNAC, La Photographie Hollandaise. (Metz pour la Photographie).
1987 (e) Lucera, Museo Civico G. Fiorelli.
1987 (e) Osimo, Galleria Rondïni.
1988 (g) Houston, Sarah Campbell Blaffer Gallery, Roots & Turns. 20th Century photography in The Netherlands.
1988 (c) Tarbes, Parvis 2. Centre de Developpement Culturel.
1988 (g) Amsterdam, Uitleenzalen SBK Amsterdam, Fototentoonstelling uit eigen collectie.
1988 (g) Coimbra, 90s Encontros de Fotografia.
1988 (g) Gregolimano, Tour d’Europe.
1988 (g) Amsterdam, (Stadhouderskade 6), Stipendia 86/87.
1988 (g) Lannion, L’Imagerie, 10 Ans Festival Photographique du Tregor.
1988 (g) Leiden, De Waag, De Verbeelding van Leiden.
1988 (g) Lissabon, Gulbenkian Modern Art Centre, Events.
1989 (e) Leer, Volkshochschule Haneburg, Paul den Hollander.
Bronnen
Breda, Paul den Hollander, documentatie en mondelinge informatie.
Leiden, Prentenkabinet, bibliotheek en documentatiebestand (o.a. ongepubliceerd werkstuk van Rick Suermondt).
Collecties
Amsterdam, Polaroid Collectie.
Antwerpen, Provinciaal Museum voor Fotografie.
Breda, Artotheek.
Brussel, Musée Royal des Beaux-Arts.
Chalon-sur-Saóne, Musée Nicéphore Niepce.
Den Haag, Rijksdienst Beeldende Kunst.
Fribourg, Museum Fribourg.
Leiden, Museum De Lakenhal.
Leiden, Prentenkabinet van de Rijksuniversiteit.
Lissabon, Gulbenkian Modern Art Centre.
Londen, Victoria and Albert Museum.
Parma, Centre of Photography of the Parma University.
Parijs, Bibliothèque Nationale.
Parijs, Fond National d’Art Contemporain.
Parijs, Ville de Paris.
Tokyo, Museum of Modern Art.
Auteursrechten
De auteursrechten op het fotografisch oeuvre van Paul den Hollander berusten bij Paul den Hollander in Breda.