Biografie

.

1824	Hendrik Cordes wordt op 20 februari te Meppel geboren als zoon van Carel Godliep Cordes, horloge- en klokkenmaker, en Margien Uiterwijk.
1850	Het gezin Cordes is inmiddels naar de Woldstraat in Steenwijk verhuisd. Hendrik trouwt met Willemijntje ten Broek, geboren in Veenhuizen en afkomstig uit een kolonistengezin in Willemsoord. Het echtpaar vestigt zich in het pand Oosterstraat 36 (thans 11) in Steenwijk.
1851	Op 11 februari wordt hun eerste kind, Carel Frederik, geboren. Deze oudste zoon zal evenals zijn vader, na horlogemaker te zijn geweest, fotograaf worden. Hij vestigt zich in 1876 in Bolsward, wordt medefirmant in het atelier van zijn broer in Sneek en opent vervolgens ook ateliers in Haarlem en ‘s-Hertogenbosch.
1853	De tweede zoon van Hendrik Cordes, Louis Johan, wordt op 16 april in Steenwijk geboren. Ook deze zoon wordt fotograaf. Hij begint in 1879 zelfstandig in Sneek, maar gaat vervolgens een compagnonschap aan met zijn oudere broer in de ateliers in Bolsward, Sneek en Haarlem.
1860	De gemeente Steenwijk stelt Hendrik aan als stadsklokkenist. Hij krijgt de zorg voor het onderhoud van het uurwerk van de St. Clemenstoren. Hij bekleedt deze functie tot 1 juli 1900.
ca. 1865-‘80	Cordes kan het verfijnde werk van horlogemaker vanwege een ooggebrek steeds moeilijker volhouden. Hij gaat zich toeleggen op portretfotografie. Tot ca. 1880 is hij zowel horlogemaker als fotograaf, daarna laat hij de kwalificatie ‘horlogemaker’ op de achterkanten van zijn visitekaartportretjes achterwege.
1877	Als één van de eersten in Nederland behaalt Cordes een acte voor tekenleraar, na tekenlessen te hebben gevolgd bij W.B.G. Molkenboer in Amsterdam. Hij specialiseert zich in crayontekenen.
	Ook als horlogemaker blijft hij actief; in een advertentie in dit jaar biedt hij klokken en horloges te koop aan en vermeldt hij tegelijk dat het portretatelier dagelijks geopend is. In de fotografie gaat zijn voorkeur steeds meer uit naar het maken van vergrotingen in kooldruk.
1878	In een advertentie van 4 november biedt Cordes wegens verandering van de zaak klokken in de opruiming aan. Het fotoatelier is dan gesloten en wordt aan het eind van het jaar heropend. Vermoedelijk is dit het tijdstip waarop Cordes zijn hoofdberoep verandert van horlogemaker naar fotograaf.
1879-‘80	Hendriks dochter Johanna Louise Cordes (geboren op 14 mei 1855) treedt in 1879 in het huwelijk met Hein Krop, bakker. Het paar begint op 14 juni op de begane grond van Hendriks pand, Oosterstraat 36, een bakkerij gespecialiseerd in Steenwijker goudmoppen en koeken. Uit dit huwelijk wordt de bekende beeldhouwer Hildo Krop geboren.
	Hendrik wordt in het bevolkingsregister van 1880 uitsluitend als portretfotograaf vermeld.
1885-‘86	Cordes plaatst in het voorjaar van 1885 herhaaldelijk advertenties voor tekenlessen in de Opregte Steenwijker Courant, en doet een oproep aan leerlingen om zich voor oktober te laten inschrijven. De tekenlessen zijn blijkbaar een nevenbron van inkomsten voor de fotograaf.
	Het atelier is in 1886 blijkens een advertentie enige tijd gesloten. Cordes trekt er met zijn camera op uit om de omgeving en de gebouwen van de koloniën Frederiksoord en Wilhelmina’s oord te fotograferen. In Erica. Jaarboekje der Maatschappij van Weldadigheid wordt van dit initiatief van Cordes gewag gemaakt.
1902	Op 23 juli overlijdt Hendrik Cordes in Steenwijk, precies vijf maanden na de dood van zijn vrouw. In de Opregte Steenwijker Courant wordt van Cordes’ dood uitsluitend melding gemaakt in een door de familie opgestelde overlijdensadvertentie.

Beschouwing

Hendrik Cordes bleef als horlogemaker te Steenwijk een groot deel van zijn leven een honkvast ambachtsman die zich tevreden stelde met de voortzetting van het beroep van zijn vader. Op latere leeftijd ontwikkelde hij echter alsnog zijn artistieke talenten en waagde zelfs de overstap naar een geheel nieuw beroep. Hij werd de eerste fotograaf van Steenwijk.

Hoe Hendrik Cordes tot de fotografie kwam is onbekend. Misschien kwam hij als horlogemaker met de technische kant van fotografie in aanraking, maar het is evengoed denkbaar dat hij door zijn aspiraties om scheppend bezig te zijn het oog op de fotografie liet vallen. Bij W. Molkenboer kreeg hij een vakkundige tekenopleiding; zijn visie op vormgeven kreeg in deze periode een professionele basis.

Cordes was al 53 jaar oud toen hij in 1877 zijn acte als tekenleraar behaalde. Van zijn eigen tekenwerk – hij had een voorkeur voor crayontekenen – is niets bewaard gebleven, daarom zijn zijn kwaliteiten op dat terrein niet in te schatten. Op de zolderverdieping van zijn huis gaf hij particuliere tekenlessen, onder meer aan ambachtsjongens uit Steenwijk en omgeving.

In ditzelfde zolderatelier waren ook omstreeks 1865 de eerste portretten gemaakt. Onder de bewaard gebleven collectie visitekaartportretjes en kabinetfoto’s bevinden zich vele portretten van zijn familie. Zijn kinderen en kleinkinderen poseerden en speelden tussen de kunstmatige decorstukken van het atelier. De beste kinderportretten van Cordes laten een voor zijn tijd verrassende vrijheid en spontaniteit zien.

Het zelfportretje van Hendrik aan het begin van dit artikel is er één uit een serie waarin de fotograaf het eigen gezicht vanuit verschillende standpunten vastlegde, overigens zonder de gelegenheid aan te grijpen tot onderzoek van expressie of gevarieerde belichting.

Eind 1878 vond volgens dagbladadvertenties de overgang naar zijn nieuwe beroep plaats en verdween de typering ‘horlogemaker’ van Cordes’ visitekaartportretjes. Wellicht was een eerdere volledige overstap op fotografie financieel te hachelijk omdat in de regio onvoldoende mensen regelmatig een portret konden bekostigen. Op den duur kwamen de Steenwijker vrouwen en meisjes vaker poseren, in lokale dracht met de geplooide kanten kap.

Cordes ondernam ook excursies met de camera buiten zijn atelier. De vroegste buitenopnamen dateren van omstreeks 1885. Zijn topografische interesse voor de landelijke omgeving heeft hij gemeen met Jacob Olie, Julius Schaarwächter en Jan Goedeljee. Topografische kabinetfoto’s vormden in de jaren tachtig en negentig een op het toerisme gerichte commerciële investering. Zij waren even succesvol als de stereofotografie in voorgaande jaren, maar werden na 1889 steeds meer verdrongen door de geïllustreerde briefkaart. Cordes’ kabinetfoto’s van het Overijsselse vestingstadje Steenwijk tonen het levendige centrum om de haven, maar meer nog het ongerepte landschap met bosschages en watermolens en de toen nog intacte omwallingen en begrachtingen van de Aa. De stompe toren van de St. Clemenskerk waarvan Hendrik klokkenist was, steekt opvallend vaak als baken ter oriëntatie boven zijn gefotografeerde bosrijke landschappen uit.

Met de schilders en fotografen van zijn tijd lijkt Cordes een afkeer van de industrialisatie te delen. Stilte en rust domineren zijn foto’s. Apart zijn de opnamen van de watertjes met de typische houten bruggetjes in Veenhuizen en Giethoorn, die onder meer schilders als Willem Tholen naar die streek lokten. Cordes’ foto’s van deze landschappelijke omgeving benaderen soms qua sfeer en compositie de fotografie van Peter Henry Emerson. De naturalistische regels die Emerson voorstond: een hoge horizon, afzetting van een voorgrondmotief tegen een vage achtergrond en relatieve onscherpte, vinden we bij Cordes echter niet terug.

Een serie van eenentwintig kabinetfoto’s van 1886 is gewijd aan twee koloniën van de Maatschappij van Weldadigheid, Frederiksoord en Wilhelmina’s oord. Deze koloniën hadden als doelstelling de woeste grond te ontginnen in gemengde bedrijven met een wisselbouwsysteem, door geselecteerde kansloze arme stedelingen streng te begeleiden en op te leiden tot pachtboeren. Vanaf het stichtingsjaar 1818 kreeg het werk van de Maatschappij toenemend het karakter van een op zakelijke basis geleide landbouwproefonderneming met als extra poten bosbouw en zuivel.

Op de fotoserie zijn markante punten als bruggetjes in het bos, kolonistenwoningen en fabriekjes vastgelegd, bijvoorbeeld de ‘Melkinrichting en boterbereiding te Wilhelmina’s Oord’ en de ‘Fabriek van verduurzaamde levensmiddelen te Frederiksoord’. De serie is niet in opdracht maar op eigen initiatief vervaardigd. Dit blijkt uit een verslag in Erica. Jaarboekje der Maatschappij van Weldadigheid: „(…) Wij kunnen dan ook niet anders doen dan onze ingenomenheid betuigen met eene poging van den heer H. Cordes, photograaf te Steenwijk, die photographiën genomen heeft van een aantal belangwekkende en schoone punten te Frederiksoord. Weldra zullen deze photographiën bij de voornaamste kunsthandelaars in Nederland verkrijgbaar zijn. In het geheel werden door den heer Cordes 21 verschillende photographiën vervaardigd. Men kan deze ter inzage erlangen, om er een keuze uit te doen. Ieder afzonderlijk exemplaar kost 40 cents. Twaalf exemplaren worden op ƒ 4,30 berekend. (…) We wenschen hartelijk, dat de heer Cordes een goed debiet moge hebben, opdat de nog al groote uitgaven voor deze onderneming gedekt worden.”

Enkele exact dezelfde opnamen – waaronder één in spiegelbeeld – zijn een tiental jaren later opnieuw gedrukt en voorzien van de naam van H. Kuiper uit Noordwolde. Waarschijnlijk heeft deze Kuiper naast zijn eigen opnamen ook gebruik mogen maken van Cordes’ negatieven om een nieuwe oplage van de serie gezichten op de beide koloniën te kunnen maken.

Cordes probeerde te ontsnappen aan het gebruikelijke repertoire van visitekaart- en kabinetfoto’s van de doorsnee portretateliers door te adverteren met vergrotingen in kooldruk. Voor het eerst in 1879 maakte Cordes melding van een eigen kooldrukinrichting. Advertenties reppen ook van geretoucheerde vergrotingen van zelfs de kleinste portretten. Ons resten voornamelijk albuminedrukken op visitekaart- en kabinetformaat, waarop ook retouchesporen zijn achtergebleven. De tekortschietende belichting vulde hij nog in de jaren ’90 op de negatieven aan, bijvoorbeeld door het silhouet van de St. Clemenskerktoren in te tekenen en in een bosgezicht van Frederiksoord een aantal bomen en dieren ‘bij te werken’.

Cordes’ hang naar een meer artistiek karakter uitte zich niet alleen in het gebruik van retouche en het maken van kooldrukken, maar ook in de naamsverandering van ‘Photografisch Atelier’ in ‘Photografische Kunstinrichting’. Op achterkanten van visitekaartjes vermeldde hij steevast ook zijn vaardigheden in het crayontekenen.

Hendrik Cordes heeft als één van de vroege landschapsfotografen gezicht gegeven aan dit genre in de Nederlandse fotografie. Vanuit een gedegen vakmanschap componeerde hij visueel aantrekkelijke landschapfoto’s, die het zuiver topografische overstijgen en beslist artistieke pretenties hebben, vanwege de bewuste keuze van het kader van de foto, de pose van de personen en het gebruik van het aanwezige licht. In kwaliteit doen zijn foto’s niet onder voor die van Julius Schaarwächter, Jacob Olie en Jan Goedeljee, drie fotografen die eveneens in tekenkunst of grafische kunst geschoold waren. Cordes laat een belangrijke fotografische documentatie na van de koloniën Frederiksoord en Wilhelmina’s oord, die inzicht geeft in de reeds lang gepasseerde activiteiten van een negentiende-eeuwse stichting: de Maatschappij van Weldadigheid.

Documentatie