Biografie

Beschouwing

Fotograferen begint meestal als een hobby; dat geldt voor veel professionele fotografen en het kan daarom moeilijk zijn een opleidingsperiode goed te herleiden. Soms kan men niet echt spreken van een opleiding, meer van een samenloop van omstandigheden en initiatieven. Voor Bert Nienhuis geldt dat in het bijzonder. Wat chronologisch gezien de opleidingsfase in een biografie zou moeten zijn, bestaat bij hem uit een reeks omtrekkende bewegingen: medicijnenstudie, een studie aan de filmacademie, fotografie aan de kunstacademie (alle snel weer afgebroken), geluidstechniek en stills voor films, camerawerk voor de televisieserie De Fabeltjeskrant en tenslotte toch de reportagefotografie.

Maar natuurlijk heeft ook Bert Nienhuis zijn voorbeelden gehad: Aart Klein en Cas Oorthuys aanvankelijk, later Ed van der Elsken, bij wie hij aan het begin van de jaren zeventig regelmatig werkte; weliswaar niet als fotograaf, maar als geluidstechnicus bij enige films. Toch heeft diens algehele aanpak een indruk gemaakt die tot in het recente werk van Nienhuis te zien is. Deze achtergrond heeft er toe bijgedragen dat de stijlontwikkeling in het werk van Bert Nienhuis min of meer typerend is voor zijn generatie progressieve reportagefotografen. Natuurlijk verloopt zo’n ontwikkeling niet zo netjes volgens patroon als uit een korte beschouwing zoals deze zou kunnen blijken. De eerste belangrijke reportage bijvoorbeeld die Nienhuis in 1974 maakte voor de Topografische Atlas van het Amsterdams Gemeente-archief, staat in bepaalde opzichten dichter bij zijn huidige manier van werken dan de reportages in de tussenliggende periode. Het zijn, voor de periode waarin zij gemaakt zijn, tamelijk ingetogen foto’s. Mogelijk heeft dat te maken met het onderwerp, de Amsterdamse koopmans- en effectenbeurs: voornamelijk groepjes heren in grijze kostuums, in de hoge hallen van het beursgebouw. Een dergelijk onderwerp biedt weinig gelegenheid tot vuurwerk, maar geeft juist daardoor enig zicht op de conceptie van een fotograaf. Wie heeft bijvoorbeeld ooit gekeken naar de stropdassen van effectenmakelaars? Grote stippel- en streepdassen blijken ze gedragen te hebben op hun discrete witte boorden: de typische jaren zeventig frivoliteit van overigens zeer beschaafde heren. Dit voorbeeld is niet ironisch bedoeld. Hoe schijnbaar onbenullig ook, het zijn vaak dergelijke details die achteraf de documentaire waarde van een foto bepalen.

Meer representatief voor de toenmalige fotografenmentaliteit is de serie die Bert Nienhuis een jaar later maakte voor de tentoonstelling De Pijp 1868-1976. Deze tentoonstelling werd georganiseerd door het Amsterdams Gemeentearchief, met het doel het Archief toegankelijker te maken voor de buurt. Nienhuis fotografeerde de Pijp zoals die er in 1976 uitzag: gammele pijpenladen van huizen, bewoond door gastarbeiders en bejaarden. Deze foto’s maken een ongestileerde indruk: chaotisch, vol met bezienswaardigheden uit de buurt. De enige overeenkomst met de reportage van de Beurs is de aandacht voor details. Toch gaat het hier wel degelijk om een stijl die het fotografisch beeld van de jaren zeventig als geheel beheerst. Het is de benadering waarin Ed van der Elsken de pioniersfunctie heeft vervuld, met als meest opvallend kenmerk de willekeurige uitkadering, waarin opmerkzaamheid en een snelle reactie belangrijker zijn dan een zorgvuldig gekozen standpunt en waarin uitsluitend wordt gewerkt met de kleinbeeldcamera, onopvallend en snel te hanteren in allerlei omstandigheden. De informatieve volledigheid staat voorop en onderwerpen worden op grond daarvan gekozen: het straatleven en de massacultuur. De opname- en afdruktechnieken zijn daarbij van secundair belang. Vaak zijn die nogal rauw: met de snel vertekenende groothoeklens opgenomen en zeer contrastrijk gedrukt, met een grove korrel. Deze werkwijze heeft een praktische oorzaak, maar getuigt ook onmiskenbaar van een opvatting; dezelfde aanpak is te vinden in foto’s waarvoor geen journalistieke restricties gelden. Kenmerkend voor deze opvatting is de twijfelachtige klank die het adjectief ‘esthetisch’ heeft. De term heeft te maken met mooimakerij en pretenties en ook iets met „stoepschrobbende burgerlijkheid”, zoals Nienhuis de mentaliteit van de traditionele Pijpbewoners karakteriseert. Esthetiek zou te maken hebben met een soort keurigheid die in deze opvatting over reportagefotografie niet thuis hoorde.

Desondanks zijn de recente reportages die Bert Nienhuis voor Vrij Nederland heeft gemaakt, terughoudender en selectiever, men zou kunnen zeggen esthetischer gefotografeerd dan die van de jaren zeventig. De vorm is strakker gecoördineerd, meer impliciet in het verstrekken van informatie. Deze stijlverandering heeft Nienhuis wel verwijten opgeleverd als zou het zijn recente foto’s mankeren aan engagement; een pijnlijk voorbeeld van hoe gemakkelijk maatschappelijke betrokkenheid wordt verward met een presentatievorm en daar met name in de jaren zeventig uitdrukkelijk mee wordt geïdentificeerd. Bert Nienhuis’ fotografische visie en werkmethode komen echter – beter nog dan in zijn reportages – tot uitdrukking in de portretten voor Vrij Nederland. In stijl volgen zij een vergelijkbare ontwikkeling: de vroege zijn enigszins theatraal, sterk gekleurd door betekenisvol bijwerk, de persoon waar het om gaat tamelijk klein in het beeld; de latere zijn meer toegespitst op de persoon, van kruin tot middel in beeld gebracht, met een meestal neutrale achtergrond. In beide perioden heeft Nienhuis ongewone foto’s gemaakt, maar de recente zijn in doorsnee het meest geraffineerd. De benadering is het best te omschrijven als een zekere reserve tot het onderwerp, schijnbaar nonchalant. (Maar niet werkelijk nonchalant: het is in feite één van de moeilijkst te bereiken effecten in de portretfotografie.) Een door Bert Nienhuis geportretteerde geeft de indruk in zijn waarde te zijn gelaten. Meestal is die geportretteerde ook zeer ingenomen met zijn portret. En in deze context slaan de altijd aanwezige eigenaardigheden hun slag: een minimaal gebaar (bijvoorbeeld de pink van generaal Rogers), een gezichtstrek of een lichtelijk afwijkend kledingdetail. Met het verstrijken van de tijd en het veranderen van mode en pose worden juist deze details steeds interessanter. Het archief van Bert Nienhuis is samengesteld uit een in Nederland betrekkelijk zeldzame vorm van portretfotografie en is daarmee een belangrijk beeldreservoir van verschijningen uit het openbare leven.

Documentatie